ROMENCEDE BULUNAN TÜRKÇE SÖZCÜKLERDEKİ ANLAM KAYMALARI

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 1, 18 - 39, 30.04.2021

Hatice Kutlar

https://doi.org/10.30568/tullis.912619

Öz

Osmanlı İmparatorluğu öncesinde de Balkan yarımadasında var oldukları bilinen Türkler, Balkan halklarının siyasi, ekonomik, sosyal hayatlarında ve dillerinde derin izler bırakmışlardır. Balkan dillerindeki Türkçe’nin izleri üzerine 19. yüzyıldan günümüze özellikle Orientalizm, Türkizm veya Balkanizm başlıkları içine dahil edilen pek çok araştırma yapılmıştır ve bu araştırmalar günümüzde de devam etmektedir. Romence üzerine yapılan çalışmalar da bu konu içinde değerlendirilmektedir. İlk Orientalistlerin başlattığı bu çalışmalarda Türkçe’nin Romence üzerindeki etkisi araştırılıp ödünçlemeler adı verilen söz varlığı grubu incelenmiştir. Bugünkü çalışmalar ise daha çok Romence'deki bu verintilerin günümüzdeki durumuyla ilgilidir.
Alıntı sözcükler yöneten-yönetilen ilişkisi, komşuluk, prestij ve saygınlık kazanma gibi çeşitli sebeplerle başka bir dilden alınan, başlangıcta alıcı dilin söz varlığının bir parçası olmayan, ancak zamanla o dilin söz varlığına dahil olmuş sözcüklerdir.
Bir dilin söz varlığında bulunan bir sözlük biriminin tarihsel süreç içinde kazandığı yeni anlamlar, kaybettiği anlamlar, sonraki dönemde taşıdığı olumlu veya olumsuz anlamlar, anlam bilimi içinde çalışılan ve anlam değişmelerini ilgilendiren konular olmuştur. Bu konulardan biri de anlam kaymasıdır. Anlam kayması, anlam değişmelerinin inceleme konuları arasındadır ve anlam bilimi çalışmalarında en çok çalışılan konulardan biridir.
Bu çalışmanın konusunu Türkçe’den Romence’ye geçen Türkçe kökenli sözcüklerin Romence'deki kazandıkları yeni anlamlar, mecazlaşmış deyimler, yani anlam kayması olayları oluşturur. Romence'de bulunan Türkçe alıntı sözcükler üzerine yapılan çeşitli çalışmalardan hareketle, anlam kayması olarak değerlendirilen 200’ü isim, 11’i fiil, toplamda 211 sözcük tespit edilmiştir. Bu sözcüklerin anlam yapısı bir yandan kısmen korunurken, öte yandan ödünçlemenin anlamından bağımsız, farklı ve yeni anlamlar da ortaya çıkmıştır. İncelediğimiz sözcüklerin de içinde yer aldığı Romence deyimlerin sayısı ise 59 olarak tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dil ilişkileri, Balkanizm, Orientalizm, Romence, alıntılar, ödünçlemeler, anlam kayması

Kaynakça

• AKSAN, D. (2009). Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi). Ankara: Engin Yayınevi.
• AKSAN, D. (1995). Her Yönüyle Dil. Ankara: TDK Yayınları.
• AKSU, A. (2005). "Romanya Türklerinde Kültürel Durum ve Mektep ve Aile Mecmuası". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX/1: 11-27.
• ARSLAN EROL, H. (2002). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Doktora Tezi, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BAUBEC, A. (2017)."Romanya’da Türkoloji Araştırmaları Kapsamında Türkçe ile İlgili Leksikografik Çalışmalar". III. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu Bildiri Kitabı, 3-4 Kasım 2016, Eskişehir, s. 17-27.
• BAYRAKTAR, F. S. - DAĞDEVİREN, A. (2015). "Türkçeden Bulgarcaya Geçen Sözcüklerdeki Anlam Değişmeleri Üzerine Bir Deneme". Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 4/1: 1-18.
• CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• ÇAĞBAYIR, Y. (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• DEMİR, N. (2003)."Popüler Dil Tartışmalarına Dil İlişkileri Açısından Bakış". Cumhuriyetimizin 80. Yılında Türkçemiz, Ankara Ticaret Odası-Anadolu Çağdaş Eğitim Vakfı, s. 37-44.
• DERJAJ, A. (2010). "Arnavutça Türkçe Dil İlişkileri". Kastamonu Eğitim Dergisi, 18/3: 991-996.
• Derleme Sözlüğü. I-XII (1963-1982). Ankara: TDK Yayınları.
• DEVELLİOĞLU, F. (1997). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• DOERFER, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden.
• DOĞRU, F. (2013). "Kâmûs-ı Türkî'den Türkçe Sözlük'e Anlam Değişmeleri- Eylemler". Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8/9: 1183-1222.
• EKER, S. (2006)."Bosna’da Etno-Linguistik Yapı ve Türk Dili ve Kültürü Üzerine". Millî Folklor, 72: 1-14. http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx. (16.03.2020 tarihinde erişim sağlanmıştır.)
• FİLİBİC, K. (2016). Boşnakça, Hırvatça ve Sırpçaya Türkçe Vasıtasıyla Geçen Arapça ve Farsça Kelimelerin Ses, Şekil ve Anlam Bakımından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÖKÇE, R. (2012). "Romen-Türk Kültürel Etkileşiminin Romen Diline Yansımaları". Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Balkan Özel Sayısı, II: 67-82.
• İSİ, H. (2014). "Dil Teması ve Çoban Kelimesi Üzerine Düşünceler". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, 7/33: 176-187.
• İYİYOL, F. ve KESMECİ, A.M. (2011). "Balkan Dillerindeki Türkçe Kelimelerin Tanımlanması Problemi Üzerine Tespitler". Turkish Studies, Fall, 6/4: 621-632.
• KAHRAMAN, M. (2018). "Türk Dilinden Boşnak Diline Alıntılanan Birleşik Yapılar (öbek yapılar, bileşikler ve kalıp sözler)". Asos, Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11/58: 99-115.
• KAKUK, S. (1973). "Rescherches sur l’historie de la langue Osmanlie des XVII scecles, Les elements osmanlis de la langue hongroise". BOH XIX, Budapest.
• KARAAĞAÇ, G. (1997)."Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler". Türk Dili, 552: 499-511.
• KARAAĞAÇ, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• KOCA, S. (2021). "Kamus-ı Türkî'den Günümüze Fransızca Alıntı Kelimelerde Anlam Değişmeleri". RumeliDe Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22: 1-27.
• KUTLAR, H. (1995). Balkan Dillerindeki Türkçe Kültür Kelimeleri I-II. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• LOKOTSCH, K. (1927). Etymologisches Wörterbuch der Europaischen (germanischen, romanischen und slavischen) Wörter orientalischen Ursprungs. Heidelberg.
• MEYER, G. (1891). Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen Sprache. Viyana.
• MİKLOSİCH, F. (1890). I. Die Türkischen Elemente in den südost-und osteuropaischen sprachen (Griechisch, Albanisch, Rumunisch, Bulgarisch, Serbisch, Kleinrussisch, Grossrussich, Polnisch). Viyana.
• ÖZKAN, F. ve BAĞDAGÜL, M. (2004)."Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi". Bilig, Yaz, 30: 95-139.
• SARI, İ. (2013). "Dil Etkileşimi Bağlamında Ses-Anlam Eşlemesi ve Türkçedeki Örnekleri". Türk Kültürü,1/ 1-27.
• SAV, B. (2003). "Anlam Değişmeleri Üzerine Artzamanlı Bir İnceleme". G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23/1: 147-166.
• SELÇUK, E. (2010). "Anlam Değişmeleri Üzerine Bir Gruplandırma Çalışması". Türkmen İlmi Galgınış ve Halkara Gatnaşıkları Yolunda, İlmi Makalalar Yıgındısı, Türkmenistan Ilimlar Akademiyası İlim Neşriyatı, 3:364-376.
• ŞAHRU, P.U. - KİRİK, E. (2019). "Kâmûs-ı Türkî'den Çağdaş Türkiye Türkçesine Deyimlerde Anlam Değişmeleri". Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 5/10: 139-162.
• Tarama Sözlüğü. I-VIII (1963-1977), Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (1988). Türkçe Sözlük, 8. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2011). Türkçe Sözlük, 11. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• YALAP, H. (2016). "Türkçeden Sırpçaya Geçen Kelime ve Eklerle Bu Unsurların Sırplara Türkçe Öğretimindeki Katkısı". TÜBAR, Bahar, XXXIX: 239-259.
• YILDIZ, O. ve AKGÜL, S. (2014). "Çağdaş Arnavutçada Türkçe Kökenli Alıntı Kelimelerde Görülen Fonolojik Değişimler". Türük, Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2/3: 219-230.
• ZENGİN, E. (2017). "Türkçenin Diğer Dillerle Etkileşimi ve Sonuçları". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/52: 294- 299.
• XNARİ, L. L. (2015). Balkan Dillerindeki Ortak Türkizmalar Sözlüğü. Pamukkale Üniversitesi Yayınları.