TONYUKUK YAZITINDAKİ ADLARIN ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDEKİ ÖRNEKLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI VE AD BİLİMSEL İNCELEMESİ

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 3, 173 - 198, 29.12.2021

Kürşat Efe

https://doi.org/10.30568/tullis.1010570

Öz

Varlıkları karşılayan sözcükler olan adlardan genel olarak özel adları inceleyen bilim dalına “ad bilimi” adı verilmektedir. Ad bilimi (onomastik); hayvan adları, yer adları, bitki adları ve kişi adları olmak üzere özellikle dört ana başlıkta adların kökeni ve anlamları ile ele alan bir dil bilim dalıdır. Adlar, derlenerek tür, köken, yapı ve anlam yönüyle sınıflandırıldıktan sonra ortaya çıkışlarında etkili olan yollar belirlenip açıklanmaktadır. Ad bilimi; sosyoloji, halk bilimi, antropoloji ve dil bilimi gibi pek çok alana kaynaklık ettiği gibi coğrafya ve filoloji gibi farklı alanlardan da yararlanmaktadır. Bu çalışmada ise Türk tarihinin en eski yazılı belgelerinden olan Tonyukuk Yazıtlarındaki adlar Uygur dönemi metinlerindeki örnekleriyle karşılaştırılmalı olarak incelenecektir. Tonyukuk Yazıtları, Doğu (II.) Göktürk Kağanlığı döneminin büyük veziri, kumandanı ve danışmanı Bilge Tonyukuk’un ölümünden önce bizzat kendisi tarafından diktirilen dört cepheli iki yazıttan oluşmaktadır. Tonyukuk Yazıtlarında geçen adlar, gerek ad verme yöntemi olarak gerekse o devir Türk zihninin yapısını göstermesi bakımından önem göstermektedir. Bu adlar, ad bilimsel sınıflandırma yöntemine göre ayrıştırılmış, Türk dilinin en eski metinlerindeki/belgelerindeki söz varlığının, özellikle Türk dilinin çok daha önceki varlığının ve eskiliğinin kanıtları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu belgelerdeki söz varlığı içerisinde yer alan adlar, varlıklara ad verme açısından Türk zihnine ait kavram alanının boyutlarını gösterdiği gibi bir kavramı oluşturma görevi taşıyan ve oluşan anlamlandırma sürecinin de yansıtılmasını sağlayacaktır. Türk dilinin ilk yazılı örnekleri ile Eski Uygur Türkçesinin sözcükleri karşılaştırılacak söz varlığının adlar açısından ortak unsurlarını ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tonyukuk Yazıtları, Eski Uygur Türkçesi, Kavram Alanı, Ad Bilimi, Adlar.

Kaynakça

• Aksan, Doğan (1971). “Kavram Alanı - Kelime Ailesi İlişkileri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan (1983). Köktürkçenin Söz Varlığı Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1980-1981, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan (1989). “Kavram Alanı-Kelime Ailesi İlişkileri ve Türk Yazı Dilinin Eskiliği Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten [1971], Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan (2014b). En Eski Türkçenin İzlerinde, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Alyılmaz, Cengiz (2007). (Kök)türk Harfli Yazıtların İzinde, Ankara: KaraM Yayıncılık.
• Arat, Reşit Rahmeti (1932). “Zur Heilkunde der Uiguren”, SPAW Phill. Hist. 1932: 401-443.
• Ayazlı, Özlem (2009). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Doktora Programı Doktora Tezi, İstanbul.
• Ayazlı, Özlem (2016). Din Dışı Eski Uygurca Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, Erhan (2019). “Uygur Yazıtlarının Eski Türkçenin Söz Varlığına Katkıları”, Türkiye İle Moğolistan Arasında Diplomatik İlişkilerin Tesisinin 50. Yılına Armağan Türk Moğol Dil Tarih Kültür Araştırmaları, İstanbul, Muıs-İkçü Türkoloji Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, S. 57-81.
• Aydın, Erhan (2019). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, İstanbul: Kronik Yayınları.
• Bang, Willi -Gabain, Annemarie von (1931). Türkische Turfan-Texte V, Berlin.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, Annemarie von (1954). Türkische Turfan-Texte VIII, Texte in Brahmischrift, Berlin.
• Giraud, Rene (1960). L’Empire des Turcs Celestes, Les Regnes d’Elterich, Qapgha (680 - 734), Paris: Librairie d’amerique et d’orient adrien. [(1999). Gök-Türk İmparatorluğu / İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680-734), (Çev. İsmail Mangaltepe), İstanbul: Ötüken Yayınevi].
• Giraud, Rene (1961). L’Inscription de Bain Tsokto, Paris: Adrien-Masisonneuve; Jean Maısonneuve Edition.
• Hamilton, J. Russell (2011b). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Türkçe Çeviri: Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Le Coq, A. von (1936). Türkçe Mani El Yazıları (Manichaika), C.1, çev. Fuat Kösearif, İstanbul: Devlet Basımevi. Le Coq, A. von (1941). Huastuanift (Türkçe çeviri: S. Himran), Ankara: Ulusal Matbaa.
• Le Coq, Alber v (1912). Turkische Manichaica aus Chotscho I, Berlin.
• Le Coq, Alber von (1911). Chuastanift, ein Sündenbekenntnis de manichäischen Auditores, Gerfunden in Turfan (Chinesisch-Turkistan), Berlin.
• Mayer, A. (1992). Xuanzangs Leben und Werk. Teil 1. Xuanzang, Wiesbaden: Übersetzer und Heiliger.
• Müller, Friedrich Wilhelm Karl (1931). Uigurica IV, SPAW, Berlin 1931.
• Müller, Friedrich Wilhelm Karl, Gabain A. Von, (1945). Çaştani Bey Hikâyesi, çev. S. Himran, Bürhaneddin Erenler Basımevi, İstanbul, 1945.
• Müller, Friedrich, Wilhelm Karl (1920). Uigurica III, Uigurische Avadāna-Bruchstücke (I-VIII), AKPAW, Berlin.
• Orkun, Hüseyin Namık(1987). Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özbay, Betül (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim (2001). Türk Ad Bilimi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şahin, Can Cüneyt (2019). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
• Şahin, İbrahim (2019). Adbilim, (4. bsk.), Ankara: Pegem Yayınları.
• Şen, Oya (2010). Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlığı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Şirin, Hatice (2016). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Şinasi (1993). Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (2017b). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, Hacer (2013). “Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi (Journal of Turkology Research) TÜBAR-XXXIII, 221-281.
• Usta, Zerrin (2012). Eski Uygur Türkçesinin Sözcük Haznesi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ordu.
• Zieme, P. (1986). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uygur Yazıtlarına Dair Düşünceler, TDAY-B, 1982-1983, 229-237.