Tezrîk as a Criticism Term and Genre Name in Classical Turkish Literature

Yıl 2024, Sayı: 79, 13 - 21, 31.01.2024

Ahmet Topal

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23308

Öz

Tezrîk literally means injecting liquid medicine into the body through a syringe, making an injection. This word, which can be translated into Turkish as needle, is also used in the meaning of hypocrisy, discord, and lies. The term, which is considered as a literary genre in Iranian literature, has been used as “tezrîk (tarzîk)” and “tirzîk” in Turkish literature field studies and literary texts. Considering the similarity of the words tezrîk and tezrık/tirzik in terms of letters and meters, it is thought that this difference is caused by the change of place of the letters “râ” and “ze” in the word, and this is caused by the spelling in the manuscripts. Tezrîk is considered as a term related to satire and humor in Iranian literature. Accordingly, the tezrîk; poems without meter, without rhyme, meaningless, careless; as seen in Tarzî-i Afşar's poems, poems written by deriving irregular words such as artificial infinitives; it has been evaluated as a literary parody that can be written in poetry and prose. It is possible to say that in tazkiras, which are among the sources of literary criticism of Turkish literature, the word tezrîk has a meaning in the form of meaningless words, poems, and works. Here are the texts characterized as meaningless; in the true sense of the word, they are not texts that do not make sense, but texts that do not comply with the rhetoric rules determined by the tradition, although they do make sense. In tazkiras, tezrîk is also used as a genre name related to satire and humor. In this article, the definition of the term tezrîk has been made and the difference in pronunciation in Turkish literature has been pointed out. For the use of the term in Turkish literature, tazkiras have been taken as reference to a large extent.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Tezrîk, Criticism, Satire, Humor

Klasik Türk Edebiyatında Bir Eleştiri Terimi ve Tür İsmi Olarak Tezrîk

Öz

Tezrîk, sözlük anlamı olarak şırınga yoluyla bedene sıvı ilaç zerk etme, enjeksiyon yapma manasına gelir. Türkçeye “iğnelemek” şeklinde aktarılabilecek bu kelime aynı zamanda, riya, nifak, yalan; bir kimseye riya, nifak ve yalan nispet etmek manasında da kullanılır. İran edebiyatında bir edebî tür olarak değerlendirilen terim, Türk edebiyatı sahası çalışmalarında ve edebî metinlerde “terzîk (tarzîk)” ve “tirzîk” şeklinde kullanılmıştır. Tezrîk ve terzîk/tirzîk kelimelerinin harf ve vezin bakımından benzerliği dikkate alındığında bu farklılığın kelimedeki “râ” ve “ze” harflerinin takdîm-tehîrinden kaynaklandığı, bu duruma yazma metinlerdeki imlanın sebep olduğu düşünülmektedir. Tezrîk, İran edebiyatında hiciv ve mizahla ilgili bir terim olarak ele alınmıştır. Buna göre tezrîk; vezinsiz, kafiyesiz, anlamsız, özensiz şiirler; Tarzî-i Afşar’ın şiirlerinde görüldüğü üzere, yapma mastarlar gibi kuralsız kelimeler türetilerek yazılan şiirler; şiir ve nesirle yazılabilen edebî bir nakize (parodi) olarak değerlendirilmiştir. Türk edebiyatının edebî eleştiri içerikli kaynaklarından olan tezkirelerde tezrîk kelimesinin, anlamsız söz, şiir, eser şeklinde bir anlamı karşıladığını söylemek mümkündür. Burada anlamsızlıkla nitelenen metinler; kelimenin gerçek manasıyla, bir anlam ifade etmeyen metinler değil de anlam ifade ettiği hâlde geleneğin belirlediği fesahat ve belagat kaidelerine uymayan metinlerdir. Tezkirelerde tezrîk, aynı zamanda hiciv ve mizahla ilgili bir tür adı olarak da kullanılmıştır. Bu makalede tezrîk teriminin tanımı yapılmış, Türk edebiyatındaki okunuş farkına dikkat çekilmiştir. Terimin Türk edebiyatındaki kullanımı için büyük oranda tezkireler referans alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Tezrîk, Eleştiri, Hiciv, Mizah

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2013). Klasik Turk Şiirinde Uslup Eleştirisi Terimleri. M. Kuzubaş: Okumuş, N. Doğan (Ed.), Uluslararası Klasik Turk Edebiyatı Sempozyumu içinde (s. 650-654). Ordu: Ordu Üniversitesi Yayınları.
• Açıkgöz, N. (2017). Riyazî Muhammed Efendi, Riyazü’ş-şuarâ. https ://ek itap. ktb.g ov.tr /Ekle nti/5 4137, 54022 9-riy azu39 s-sua rapdf pdf.p df?0.
• Açıkgöz, N. (2000). Klasik Türk Şiiri Tenkid Terminolojisi ve “Âb-dâr” Orneği. Turk Kulturu İncelemeleri Dergisi: 2, ss. 149-160.
• Akkuş, M. (1993). Nef’i Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Ali, Divanlar. https ://ek itap. ktb.g ov.tr /Ekle nti/5 8695, gelib olulu -must afa-a li-di vanip df.pd f?0
• Amid, H. (1369). Ferheng-i Amid. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Atik Gürbüz, İ. (2018). Mecmuatu’l-letaif ve Sandukatu’i-ma’arif. https ://ek itap. ktb.g ov.tr /Ekle nti/5 7123, mecmu atul- letai f-ve- sandu katul -maar ifpdf .pdf?0
• Avnî. Divan, Millî Kütüphane. Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz FB, 412, 1b-36a.
• Ayverdi, İ. (2005). Misalli Buyuk Turkce Sozluk-3. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Babacan, İ. (2015). Tarzî-i Efşâr’ın Türkçe Şiirleriyle Farsçada Oluşturduğu Folklorik Bir Üslup. Bilig, 2015/74: 21–44.
• Başçetin, M. Y. (2019). Yanyalı Suleyman Efendi’nin Şerh-i Divan-ı Urfi Adlı Eseri (inceleme- transkripsiyonlu metin-şerh sozluğu).
• Batislam, H. D. (1997). Kani’nin Mensur Letaifnamesi ve Hezliyyatı (Doktora tezi).
• Bursalı M. T. (2016). Osmanlı Muellifleri (Haz. M. A. Yekta Saraç). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Canım, R. (2000). Latifi, Tezkiretu’ş-Şuara ve Tabsırat’un-Nuzama. Ankara: AKM Yayınları.
• Cevahirî, Gulam Hüseyin (1369 hş.), Kulliyat-ı Orfi-i Şirazi. Tahran: Kitâbhâne-i Senâi.
• Çiftçi, H. (2002). Klasik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• DEF: Danişname-i Edeb-i Farsî, (1383), Istılahat, Muzuʻat ve Mezamin-i Edeb-İ Farsi. C.2, (Haz. H. Enûşe). Tahran.
• Dihhuda, A. E. (1343). Lugatname (Haz. M. Muin). Tahran: Dânişgâh-ı Tahran.
• Doğan, M. N. (2006). Fatih Divanı ve Şerhi. İstanbul: Yelkenli Kitabevi.
• Ebuzziya Tevfik (2016). Nef’i (Haz. F. Öztürk). İstanbul: DBY Yayınları.
• Enverî, H. (1383). Ferheng-i Ruz-ı Suhen. Tahran: Suhen.
• Güven, H. F. (1997). Klasik Turk Şiirinde Hiciv. Ankara: Gazi Üniversitesi Doktora Tezi.
• Hüseyin Remzi (2018). Lugat-i Remzi-1, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• İsen, M. (1994). Kunhu’l-ahbar’ın Tezkire Kısmı. Ankara: AKM Yayınları.
• Kanar, M. (2011). Farsca-Turkce / Turkce-Farsca Sozluk. İstanbul: Say Yayınları.
• Kaplan, F. (2021). Klasik Turk Edebiyatı Eleştiri Terimleri Sozluğu-Latifi Tezkiresi Orneği-. İstanbul: DBY Yayınları.
• Kaska, Ç. (2019). Nizâmuddîn Kârî ve Dîvân-ı Elbise’sinde Mizahi Nazireler. İran Calışmaları Dergisi. 3 (1), ss. 41-65.
• Kılıç, F. (2010). Aşık Celebi, Meşairu’ş-şuara. İstanbul: İAE Yayınları.
• Kutlar Oğuz vd. (2012). Mehmed Tevfik Kafile-i Şu’ara. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Köprülü, M. F. (2004). Edebiyat Araştırmaları-2. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Nefi. Divan. Millî Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 58, 1b-61a; 06 Mil Yz A 8248, 1b-129a; 06 Mil Yz A 8089, 1b-113b; 06 Mil Yz A 5372/1,
• 1b-110b; 06 Mil Yz A 4006, 1b-130b; Manisa Il Halk Kütüphanesi, 45 Hk 5167, 1b-142b; Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 466, 1b-113b.
• Oktay A. (2017), Yusuf Nabi, Munşeat-ı Nabi, Nabi’nin Mektubları, İstanbul: TYEKB.
• Örfî, Divan-ı Orfi, Kütüphane-i Meclis-i Şûra-yı İslami. 1026, 1b-359a; Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk 2203, 1b-220a; Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 438, 1b-157b.
• Parlatır, İ., Çetin, N. & Sazyek, H. (1997). Recai-zade M. Ekrem Butun Eserleri. İstanbul
• Sara. M. Y. (2011). Klasik Edebiyat Bilgisi Belagat. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Solmaz: (2005). Ahdi ve Gulşen-i Şuarası. Ankara: AKM Yayınları.
• Steingass, F. (2005). A Comprehensive Persian-English Dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şefiyun S. (1390). Şi’r-i Bî-mâ’na Der-edebiyât-ı Fârsî ve İngilisî. Nakd-ı Edebi: 15, ss. 165-186.
• Şuurî Hasan Efendi (2019). Lisanu’l-Acem, Ferheng-i Şuuri (Haz. O. Yılmaz). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Tahirü’l-Mevlevi (1994). Edebiyat Lugati (Haz. K. E. Kürkçüoğlu). İstanbul: Enderun Kitapevi.
• Tolasa, H. (2002). Sehi, Latifi ve Aşık Celebi Tezkirelerine Gore, 16. Yuzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tökel, D. A. (2003). Divan Edebiyatında Eleştiri. Hece, Aylık Edebiyat Dergisi, Eleştiri Ozel Sayısı. 77/78/79, 14-47.
• Uysal, R. S. (2010). Belagat ve Edebi Sanatlar Lugati, İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Yılmaz, K. (2001). Gufti ve Teşrifatu’ş-şu’arası. Ankara: AKM Yayınları.