Circassians Settled in Six Provinces after the Caucasian Migrations and the Problem of Public Order (1908-1914)

Yıl 2024, Sayı: 80, 381 - 395, 21.05.2024

Demet Cansız

https://doi.org/10.62425/turcology.1488478

Öz

Circassians started to migrate to the Ottoman Empire due to their wars and struggles against Russia in the 19th century. Starting with the Crimean War from 1853-186, followed by the defeat in 1864, and continued by the Ottoman-Russian War of 1877-1878, the Ottoman Empire experienced migrations that resulted in nearly 3 million people leaving their homes and relocating. In their settlement process, Sublime Porte observed some aspects. In the foreign policy aspect, for security reasons, immigrants were settled in some regions collectively while in other regions they were placed in a scattered manner. Circassians were a tool against the Russians. In domestic policy, they would play an important role in the enforcement of Muslims. By distributing high offices to this militarily and administratively skilled group, it was aimed to surpass the national movements within the empire. Therefore, Circassians were settled in the provinces which were populous with Armenians and Arabs. Thereby Circassians who were settled in “Six Provinces”, would become an important balance aspect against the Armenians. The desire of the Circassians who were settled in the eastern provinces to maintain their accustomed lifestyle in the region led to the emergence of certain problems during the process of adaptation. After a while, some problems of public order emerged between Armenians, Kurds, and Circassians. This paper deals with the relationships and experiences of the immigrant Circassians who were settled in the “Six Provinces” with the other groups from the establishment of the First Constitution to World War I.

Anahtar Kelimeler

Circassians, Six Provinces, Immigration and Settlement, Public Order

Kafkas Göçlerinden Sonra Vilâyât-ı Sitte’de İskân Edilen Çerkezler ve Asayiş Sorunu (1908-1914)

Öz

19. yüzyılda Rusya ile giriştikleri çekişmeler ve savaşlar neticesinde Kafkasya’dan sürülen Çerkezler Osmanlı Devleti’ne göç etmeye başladı. 1853-1856 Kırım Savaşı’yla başlayan ardından 1864 yenilgisi ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi ile devam eden göçler neticesinde Osmanlı Devleti 3 milyona yakın göç aldı. Babıâli göçmenleri iskân politikasında belli başlı hususları göz önünde bulundurdu. Güvenlik sebebiyle göçmenler bazı bölgelere toplu halde iskân edilirken bazı bölgelere ise dağınık vaziyette yerleştirildiler. Çerkezlerin iskân süreci devletin denge siyasetine hizmet edecek şekilde konumlandırılmıştı. Çerkezler dış politikada Rusya’ya karşı kullanılabilecek unsurlardı. İç politikada ise Müslüman ahalinin güçlendirilmesinde mühim rol oynayacaklardı. İdarî ve askerî kabiliyeti yüksek olan bu gruba üst düzeyde görevler verilerek imparatorluk içindeki millî hareketlerin bastırılması da hedefleniyordu. Bu maksatla Çerkezlerin, Ermeni ve Arapların yoğun olarak yaşadığı vilayetlerde iskân edilmesi uygun görüldü. Dolayısıyla Vilâyât-ı Sitte’ye yerleştirilen Çerkezler bölgedeki Ermeni nüfusa karşı bir güç dengesi oluşturacaktı. Fakat doğu vilayetlerinde meskûn edilen Çerkezlerin Kafkasya’da alışık olduğu hayat tarzını bölgede devam ettirme isteği adaptasyon sürecinde bazı problemlerin meydana gelmesine neden oldu. Çerkezlerle bölgede yaşayan diğer yerleşik unsurlar olan Ermeniler ve Kürtler arasında bazı asayiş sorunları meydana geldi. Bu makalede II. Meşrutiyet’in ilanından I. Dünya Harbi başlangıcına kadar Vilâyât-ı Sitte’ye yerleştirilen göçmen Çerkezlerin diğer unsurlarla ilişkileri ve yaşadıkları sorunlar, meseleler değerlendirilmeye çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Çerkezler, Vilâyât-ı Sitte, Göç ve İskân, Asayiş

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA.BEO. 316/23660; 418/31289; 463/34683; 3249/243614; 4112/308355.
• BOA.DH.MKT. 1507/31; 1577/71; 1578/61; 2851/31; 2694/15; 313/22; 8/44; 2885/27 lef.1,3.
• BOA.DH.SYS. 115/1-01 lef.81; 115/1-06 lef.42-43; 67/1 lef.3,11.
• BOA.DH.ŞFR. 166/97; 166/106; 166/117; 170/75; 170/116; 452/80; 43/189; 573/66; 574/23; 399/33; 398/56; 1.112/28; 159/9; 180/4; 213/11.
• BOA.DH.TMIK. 45/27; M. 269/27 lef.1,4.
• BOA.EUM. 6Şb.27/40.
• BOA.HR.İD. 2057/44; 9/98; 10/64; 10/55 lef.3,7; 62/22.
• BOA.HR.SFR. 1… 139/23.
• BOA.HR.SYS. 1526/28; 1526/29; 1902/4.
• BOA.HR.TH. 166/51.
• BOA.HR.TO. 205/21; 253/21; 254/8.
• BOA.MHD.O O291.lef.44, 48.
• BOA.TŞR.HL. 1/19.
• BOA.Y.A.HUS. 302/21; 307/21; 305/92; 269/105.
• BOA.Y.PRK.BŞK. 46/97.
• BOA.Y.PRK.UM. 30/38; 34/7.
• Süreli Yayınlar (sayılar dipnotlarda gösterilmiştir.) Servet-i Fünun; Sivas Gazetesi
• Abak, T. (2018). Osmanlı-Rus İlişkilerinde Kürt Sorunu Üzerine Genel Bir Değerlendirme (1908-1914). Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 14 (27), 3-22.
• Altın, H (2017). XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’ne Yapılan Çerkes Göçleri (Çerkes Sürgünü). BELGİ, 14, 580-591.
• Atasoy, İ. (2014). Türkiye’de Çerkezlerinin Siyasi Tarihi ve Sosyo-Kültürel Yapısı. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Attar, A. (2007). Rus-Türk İlişkileri Perspektifinden Rusya’nın Doğu Anadolu Politikaları. Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 15 (45-46-47), 5-6.
• Avagyan, A. (2004). Osmanlı İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar Sisteminde Çerkesler: XIX. Yüzyılın İlk Yarısından XX. Yüzyılın İlk Çeyreğine. (L. Denisenko, Çev.) Belge Yayınları.
• Aydın, N. ve Kaya, H. (2021). Kafkasya’dan Osmanlı Devleti’ne Yapılan Çerkez Göçleri. Tarih ve Günce-Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, 9, 223-276.
• Aydoğan, E. (2007). İttihat ve Terakki’nin Doğu Politikası (1908-1918). Ötüken Neşriyat.
• Ayna, B. (2021). II. Meşrutiyet ve Millî Mücadele Yıllarında Kürt-Ermeni İlişkileri. Urzeni Yayıncılık.
• Bakar, B. (2009). Ermeni Tehciri. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Bashanov, M. (2013). Türkiye’de Ermeni Meselesi (Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri). (İ. Kemaloğlu (Kamalov), Çev.) Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bayraktutan, A. (2010). Erzurum İngiliz Konsolosluğu ve Faaliyetleri. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Berber, F. (2011). 19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler. Karadeniz Araştırmaları, 31, 17-49.
• Berzeg, Nihat (2006). Çerkesler Kafkas Sürgünü: Vatansız Bırakılan Bir Halk Chivi yazıları.
• Bolhovitinov, L. M. (2009). 11 Aralık 1915 Tarihli Resmi Ermeni Raporu. (M. Perinçek, Haz.) Doğan Kitap.
• Cansız, D. (2020). Kürt-Ermeni İlişkileri (1908-1915). Serander Yayınları.
• Cırık, B. (2016). Doğu Anadolu’da Türk-Kürt-Ermeni İlişkileri. Yeditepe Yayınevi.
• Çakaloğlu, C. (1999). Müşir Mehmed Zeki Paşa (1835-1929). [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Demirtaş, M. (2009). Kırım Savaşı ve 93 Harbi Sürecinde Osmanlı Memleketine Gelen Göçmenlerin Sevk ve İskânları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41, 215-238.
• Demirtaş, M. (2014). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşının Doğu Anadolu’da Nüfus Hareketlerine Etkisi ve Doğu Vilayetlerinin Nüfusu, Sultan II. Abdülhamit Sempozyumu Bildirileri, s. 183-218. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Engin, V. (2018). Hamidiye Alayları ve Hüseyin Paşa, Sebahattin Yıldız Eğitim Vakfı.
• Eraslan, C. (1996). I. Sasun İsyanı Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Karşılaştığı Siyasî ve Sosyal Problemler. Kafkas Araştırmaları, 2, 65-92.
• Eraslan, C. (1997). Hamidiye Alayları. TDV İslam Ansiklopedisi, (15), 462-464, Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erim, N. (1953). Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Günay, N. (2020). Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat Terakki ve Ermeniler. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Güven, O. (2020). Doğu Anadolu’da Jandarma Birliklerinin Asayişi Sağlama Çabaları (1890-1915). History Studies, 12 (5), 2673-2693. https://doi.org/10.9737/hist.2020.937
• Habiçoğlu, B. (1993). Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler ve İskânları. Nart Yayınları.
• İpek, N. (2022). 19. ve 20. Yüzyıllarda Osmanlı’da Göç ve İskân Faaliyetleri. Türkiye’de Nüfus ve Toplum, Ed. M. F. Aysan, Yeditepe Yayınları.
• Karataş, Ö. (2013). 19. Yüzyılda Anadolu’da Çerkez Göçmenlerin İskânları Sırasında Karşılaştıkları Sorunlar: Uzunyayla Örneği. Karadeniz Araştırmaları, 36, .83-117.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri. (B. Tırnakçı, Çev.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Karpat, K. H. (2003). Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme, (A. Sönmez, Çev.). İmge Kitabevi Yayınları.
• Kodaman, B. (1979). Hamidiye Hafif Süvari Alayları (II. Abdülhamid ve Doğu Anadolu Aşiretleri). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, 427-480.
• Köse, M. (2018). Erzurum İngiliz Konsolosu Yüzbaşı Henry Trotter’ın 1880 Tarihli Raporunda Doğu ve Güneydoğu’nun Etnik, Dini, Sosyal ve İktisadi Yapısı. Asia Minor Studies International Journal of Social Sciences, 6(12), 145-170.
• Kuş, A. (2021). İngilizlerin Kafkasya Politikaları Bağlamında Çerkezlere Yönelik İlgileri: John Longworth Örneği. Tarih Dergisi-Turkish Journal of History,74, 163-189.
• Küçük, C. (1986). Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Mccarthy, J. (2022). Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922). (F. Sarıkaya, Çev.) Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Osmanlı Belgelerinde Kafkas Göçleri I-II (2012). Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Özcan, S. (2019). Kafkasya, Rumeli ve Ladik Üçgeninde; Çerkez Muhacirleri. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(17), 437-472. https://doi.org/10.33692/avrasyad.590717.
• Özlü, Z. (2019), 19. Yüzyılda Besni (Adıyaman) Kazasına Yapılan Dış Göçler. Geçmişten Günümüze Göç I, (O. Köse, Ed.), 457-462.
• Sasuni, G. (1992). Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Kürt Ermeni İlişkileri. (B. Zartaryan & M. Yetkin, Çev.) Med Yayınevi.
• Saydam, A. (1997). Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Saylan, K. (2022). Kırım Harbi’nden Sonra Suriye Vilayetine Yerleştirilen Kafkas Muhacirlerine Yapılan Yardımlar. KTÜEFAD 2, 17-28.
• Sertçelik, S. (2009). Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorununun Ortaya Çıkış Süreci (1678-1914). TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Şimşir, B. N. (2007). Kürtçülük (1787-1923). Bilgi Yayınevi.
• Şimşir, Bilal N. (2002). Ermeni Sorunu Tarihçesi. Müdafaa-i Hukuk, 44, 6.
• Tepekaya, M. (2006). 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Kırım ve Kafkasya’dan Göç Hareketleri ve Saruhan (Manisa) Sancağına Göçler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(2), 463-480.
• Terzioğlu, A. (2005). Vilâyât-ı Sitte’de Ermeniler (1878-1914). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Turan, M. (2020). Osmanlı Devleti’nde Çerkezler ve Ermeniler (1865-1923). Efe Akademi Yayınevi.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları.
• Uzman, N. (2015). I. Dünya Savaşı Öncesinde Rusya’nın Doğu Anadolu Politikası. Yeni Türkiye, 659-671.
• Ünal, F. (1995). Kürt Meselesinin Ortaya Çıkışı (II. Meşrutiyet Dönemi). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Ünal, F. (2005-2006). II. Meşrutiyet’in Doğu Anadolu’daki Yansımaları ve Ermeni-Kürt İlişkilerine Tesiri. Ermeni Araştırmaları, 5-6 (20-21), 87-115.
• Yılmazel, A. F. (2000). 19. Yüzyılda Kafkasya’dan Osmanlı Topraklarına Göç ve İskân Hareketleri, [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].