BRZEZINSKI’NİN ARDINDAN GÜNCEL TÜRKİSTAN JEOPOLİTİĞİNİ YENİDEN DÜŞÜNMEK

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 141 - 174, 30.06.2022

Yalçın Sarıkaya Mustafa Kemal Öztopal

Öz

Türkistan terimi tarihte daha geniş bir coğrafya için kullanılmakla
birlikte dar anlamda SSCB’den bağımsızlıklarını kazanan beş devletten
(Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan) oluşan
bölgeyi tanımlamaktadır. Bu bölge 19. yüzyıla kadar muhtelif Türk devlet ve
hanlıklarının idaresinde olmuş, 19. yüzyıldan itibaren ise Rus Çarlığı ve
İngiltere arasındaki mücadeleye konu olmuştur. Moskova’nın bölgedeki
hâkimiyeti, 20. yüzyıl başında sarsılmış ancak SSCB ile pekiştirilmiştir.
1991’e kadar süren Sovyet hâkimiyetinin ardından, ABD merkezli Batı
dünyası bölgeye yeniden ilgi duymuş ve bölgeye dönük bu ilgi, burayla ilgili
Batılı yazına güçlü biçimde tesir etmiştir. Bunların içinde ABD’nin
Avrasya’da varlığını Amerikan dış politikası için önceleyen isimler dikkat
çekmektedir. ABD eski Ulusal Güvenlik danışmanlarından Zbigniew
Brzezinski Büyük Satranç Tahtası adlı eserinde bölgede ilk defa bir bölge dışı
gücün yani ABD’nin etkili olma ihtimalinin heyecanıyla çeşitli öngörü ve
değerlendirmelerde bulunmaktadır. Bu eserin yazılışının üzerinden çeyrek
asır geçmiş ve bu süre zarfında Avrasya’da pek çok değişim yaşanmıştır.
Türkistan ya da kendi ifadesiyle Orta Asya da, 2017’de vefat eden
Brzezinski’nin perspektifinde önemli bir yere sahiptir. Avrasya’yı ABD için
en önemli jeopolitik ödül olarak gören yazarın mezkûr eserinin aradan geçen
çeyrek asrın ardından Türkistan odaklı olarak yeniden değerlendirilmesi
bölge araştırmacılarına perspektif katkısında bulunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Jeopolitik, Büyük Satranç Tahtası, Rusya, Brzezinski, Eurasia

Kaynakça

• Abdukerimov, B. (2018). Özbekistan-Türkiye İlişkileri Güçleniyor. [Online] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkiye-ozbekistan-iliskilerigucleniyor/1060872 [Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• Absametov, M.K., Murtazin, Ye.Zhs, Osipov, V. Sapargaliyev D.S. (2019) Assessment Report on Classification of Energy and Mineral Resources and its Management in the Republic of Kazakhstan, [Online]
• https://unece.org/DAM/energy/se/pdfs/UNFC/proj/unfc_ca/Report_Class_E MR_KZ_IHG.pdf[Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• Aydın, A. (2015). “Küresel Mücadele Politikaları: Orta Asya’da Rusya, ABD ve Çin”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 6 (13), 1-11.
• Aydoğan, M. (2022). At least 225 killed in recent Kazakhstan riots: Official. [Online] https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/at-least-225-killedin-recent-kazakhstan-riots- official/2475087 [Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• Brzezinski, Z. (2014). Büyük Satranç Tahtası. İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Stratfor (2018). Central Asia's Economic Evolution From Russia To China. [Online] https://worldview.stratfor.com/article/central-asia-chinarussia-trade-kyrgyzstan-kazakhstan-turkmenistan-tajikistan-uzbekistan [Erişim Tarihi: 18.04.2022].
• Cornell, S. E. (2004). “The United States and Central Asia: In the Steppes to Stay?”, Cambridge Review of International Affairs, 17 (2), 239-254.
• Duarte, P.. “China in the Heartland: The Challenges and Opportunities of OBOR for Central Asia”, M. Laruelle (Ed.), China’s Belt And Road Initiative And Its Impact in Central Asia içinde (s. 11-20) Washington, D.C: The George Washington University Central Asia Program.
• Duran, Hasan ve Purevsuren, Nyambayar. (2016). Güvenlik, Enerji Ve Pazar Ekseninde Çin’in Orta Asya Politikası, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Afro-Avrasya Özel Sayısı, 281-294.
• Ekrem, E. (2011). Çin’in Orta Asya Politikaları. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme-Araştırma Dizisi.
• Erhan, Ç. (2004). “ABD’nin Orta Asya Politikaları ve 11 Eylül’ün Etkileri”, Uluslararası İlişkiler 1 (3), 123-149.
• Erol, M. S. (2018). Türk Dünyasının Bütünleşmesinde Kazakistan ve Aksakal Faktörü. [Online]
• https://www.milligazete.com.tr/makale/1684861/prof-dr-m-seyfettinerol/turk-dunyasinin-butunlesmesinde-kazakistan-ve-aksakal-faktoru [Erişim Tarihi: 21.04.2022].
• TASS (2018). Final Phase of Massive CSTO Military Drills Held in Kyrgyzstan. [Online] http://tass.com/defense/1025827 [Erişim Tarihi: 19.04.2022].
• Güneş, E. (2013). “Tehdit Algılamaları Ekseninde Rusya’nın Yakın Dönem Kafkasya ve Orta Asya Politikası”, Akdeniz İ.İ.B.F Dergisi 13 (27), 176-203.
• Hekimoğlu, V. S. F. (2018). “Türkistan’da Bütünleşme Düşüncesi”, History Studies, 10 (2), 57-77.
• Indeo, F. (2012). The Rise of China in Central Asia. [Online] http://www.limesonline.com/en/the-rise-of-china-in-central-asia [Erişim Tarihi: 20.04.2022].
• International Crisis Group (2017). Uzbekistan: The Hundred Days. [Online] https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/centralasia/uzbekistan/242- uzbekistan-hundred-days [Erişim Tarihi: 20.04.2022].
• Javaid, F. (2017). “Collective Security Treaty Organization (CSTO) and Central Asian Region: Opportunities and Challenges”, Europen Academic Research, 4 (12), 10614-10633.
• Kamalov, İ. (2008). Putin Dönemi Rus Dış Politikası: Moskova’nın Rövanşı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Kamalov, İ. (2011). Rusya’nın Orta Asya Politikaları. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme-Araştırma Dizisi.
• Kara, M. (2020). İHH'dan 'Doğu Türkistan'da Toplama Kampları' raporu. [Online] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ihhdan-dogu-turkistanda-toplamakamplari-raporu/1899598 [Erişim Tarihi: 20.04.2022].
• Karagöl, E. T. (2017). Modern İpek Yolu Projesi, SETA Perspektif, 174.
• Kodaman, T. ve Gonca, İ. B. (2015). “Putin Döneminde Rusya’nın Orta Asya Politikası (2000’den Günümüze)”, İ. K. Ülger (Ed.), Putin’in Ülkesi: Yeni Yüzyıl Eşiğinde Rusya Federasyonu Analizi içinde (s. 411-426), Ankara: Seçkin Yayınevi.
• Kydyralieva, S. ve Abdibaitova, B. (2018). “Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün Merkezî Asya’daki Etkinsizliği”, Bilge Strateji, 10 (18), 93-108.
• McBride, J. (2015). Building the New Silk Road. [Online] https://www.cfr.org/backgrounder/building-new-silk-road [Erişim Tarihi: 20.04.2022].
• Mutlu, S. (2022). Türkiye ile Özbekistan arasında 10 anlaşma imzalandı. [Online] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkiye-ile-ozbekistanarasinda-10-anlasma- imzalandi/2549603 [Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• O’Byrne, D. (2021). Azerbaijan and Turkmenistan agreement advances Caspian gas cooperation. [Online] https://eurasianet.org/azerbaijan-andturkmenistan-agreement-advances-caspian-gas-cooperation [Erişim Tarihi: 24.04.2022].
• Pirinççi, F. (2008). “Soğuk Savaş Sonrasında ABD’nin Orta Asya Politikası: Beklentiler ve Gerçeklikler”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 63 (1), 207-235.
• Reuters (2021). Kyrgyz and Tajik Security Forces Clash at Border in Water Dispute. [Online] https://www.reuters.com/world/asia-pacific/kyrgyztajik-security-forces-clash-border- water-dispute-2021-04-29/ [Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• RFE/RL (2018). Rare Central Asian Summit Signals Regional Thaw. [Online], https://www.rferl.org/a/central-asian-summit-astana-kazakhstanuzbekistan-tajikistan- kyrgyzstan-turkmenistan/29101686.html [Erişim Tarihi: 21.04.2022].
• Rumer, E. B. (2012). Flashman’s Revenge: Central Asia After September 11, Strategic Forum, 195.
• Saeed, M. Z. (2017). Uzbekistan: Are Things any Better under Shavkat Mirziyoyev? [Online] https://intpolicydigest.org/2017/04/17/uzbekistan-arethings-any-better-under-shavkat-mirziyoyev/ [Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• Sanayır, B. (2014). “Çin’in Orta Asya Politikası”, Elektronik Siyaset Bilimi Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 57-72.
• Sarıkaya, Y. (2012). “Kerimov Dış Politikası: Rejim Güvenliği Ekseninde 20 Yıl”, M. S. Kafkasyalı (Ed.), Bölgesel ve Küresel Politikalarda Orta Asya içinde (s.335-355), Ankara-Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme- Araştırma Dizisi.
• Sarıkaya, Y. (2018). “Ağustos 2018 Hazar Konvansiyonun Anlamı: Siyasal ve Hukuksal Bir İnceleme”, A. O. Akalan (Ed.), 2. Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi Bildiriler Kitabı içinde (s.649- 664), Ankara: Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yayınları.
• Sarıkaya, Y. (2019). “Kazakistan Dış Politikasında Bir Başarı Örneği Olarak Uluslararası Arabuluculuk”, VI. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 13-15 Haziran 2019, Bakü, Sempozyum Bildirileri Kitabı içinde (ss.385-392)
• Sattarov, R. (2017). Политика России в Центральной Азии 3.0 – на постсоветском пространстве нет вечных союзников, есть только вечные интересы. [Online] http://caa-network.org/archives/8452 [Erişim Tarihi: 20.04.2022].
• Şahin, Ç. (2021). “21. Yüzyılda Orta Asya’nın Bölgeliği”, 21. Yüzyılda Küresel ve Bölgesel Aktörlerin Orta Asya Siyaseti”, Konya, ss.1-49, Eğitim Yay.
• Şahin, V. N. (2018). Kazakistan’dan Türkistan Hamlesi. [Online] https://avim.org.tr/tr/Yorum/KAZAKISTAN-DAN-TURKISTANHAMLESI, [Erişim Tarihi: 19.04.2022].
• The Astana Times (2017). Kazakhstan Hosts CSTO Unbreakable Brotherhood 2017 Exercises. [Online]
• https://astanatimes.com/2017/10/kazakhstan-hosts-csto-unbreakablebrotherhood-2017-exercises/ [Erişim Tarihi: 19.04.2022].
• Trenin, D. (2009) “Russia Reborn: Reimaging Moscow’s Foreign Policy”, Foreign Affairs, 88 (6), 64-78.
• World Nuclear Association (2021) World Uranium Mining Production: Updated September 2021 Https://Www.World-Nuclear.Org/İnformationLibrary/Nuclear-Fuel-Cycle/Mining-Of-Uranium/World-Uranium-MiningProduction.Aspx, [Erişim Tarihi: 22.04.2022].
• Yapıcı, M. İ. (2010). Rus Dış Politikasını Oluşturan İç Etmenler. Ankara: Usak Yayınları.
• Yılmaz, M. (2013). Kutup(Suz!) Dünyada Türkistan’ın Jeopolitiği ve Giderek Artan Önemi, Türk Dünyası Araştırmaları 205, 137-154.