P. S. PALLAS’IN SEYAHATNAMESİNDE KALMUKLAR VE KALMUKÇA SÖZCÜKLER

Yıl 2022, Cilt: 2022 Sayı: 43, 65 - 104, 26.06.2022

Başak Perçin Bostan

Öz

Alman asıllı zoolog, bitki bilimci ve yer bilimci Peter Simon Pallas, 21 Haziran 1768 tarihinde bir grup bilim adamı ile birlikte Rus İmparatorluğu’nun daha önce gidilmemiş yerlerini
keşfetmek için altı yıl sürecek olan bilimsel bir keşif gezisine çıkmıştır. Pallas, seyahati boyunca karşılaştığı ve gözlemlediği her türlü veriyi not etmiştir. Notları karşılaştığı halkların yaşam
biçimleri, gelenekleri, yaşam alanları gibi detaylı bilgiler içermektedir. Özellikle ilgilendiği ve seyahat notlarının hemen hemen her bölümünde bahsettiği bir halk vardır: Kalmuklar. Pallas gezisi boyunca Kalmuk kültürüne ait rastladığı her türlü detayı ve karşılaştığı hemen hemen her şeyin (dağ, göl, eşya, şehir, hayvan, bitki..vb.) Kalmukça karşılığını not etmeye özen göstermiştir. İşte çalışmamızda Pallas’ın 1768-1774 yıllarını kapsayan gezisine ait notlar içerisinde dağınık halde bulunan Kalmuk etnografisine ilişkin bilgiler ile Kalmuk diline ait sözcükler derlenip toparlanarak, bilim dünyasının istifadesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

P. S. Pallas, P. S. Pallas’ın seyahatnamesi, Kalmuk tarihi, Kalmuk etnografisi, Kalmukça sözcükler.

Kaynakça

• Aleksandrova, A. N. (1901). Stepi. Kalmıki. Moskva: Izdaniye Knigoprodavtsa A. Y. Panafidina.
• Bartlett, R. (1993). Peter Simon Pallas (1741-1811). Materialien einer Biographie. Teil I-II. Folkwart Wendland Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, Neue Folge 41, 275-277.
• Bashaev, A. N. ve Dyakieva, R. B. (2007). Oyrat-Kalmıki: XII-XIX. vv. (İstoriya i Kultura Kalmıtskova Naroda sı Drevneyşih Vremen do Naçala XIX veka). Elista: Kalmıtskoe Knijnoe İzdatelstvo.
• Baytop, T. (2015). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berber, O. (2014). Kalmuk İstilası ve Türk Dünyasına Etkileri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Doerfer, G. (1965). Altere westeuropäische Quellen zur kalmückischen Sprachgeschichte. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Durmuş, O. (2014). 18. yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı. Edirne: Paradigma Akademi Yayınları.
• Durmuş, O. (2016) P S Pallas’ın Sözlüğünde Türkçe Malzeme, Türkçenin Batılı Elçileri Sempozyumu, 5-6 Kasım 2012, İstanbul, 135-142.
• Grousset, R. (1980). Bozkır İmparatorluğu, Atilla/Cengiz Han/Timur. (Çev. M. R. Uzmen). Ankara: Ötüken Yayınları.
• Howorth, H. H. (1908). The Factitious Genealogies of the Mongol Rulers. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1908, 645-668.
• ITIS (2022). The Integrated Taxonomic Information System. In O. Bánki, Y. Roskov, M. Döring, G. Ower, L. Vandepitte, D. Hobern, D. Remsen, P. Schalk, R. E. DeWalt, M. Keping, J. Miller, T. Orrell, R. Aalbu, R. Adlard, E. M. Adriaenssens, C. Aedo, E. Aescht, N. Akkari,
• P. Alfenas-Zerbini, et al., Catalogue of Life Checklist (Version 2022-03-28). ITIS. https://doi.org/10.48580/dfpk-4ky (Erişim tarihi: 03 Haziran 2022).
• Jones, R. T. (2011). Peter Simon Pallas, Siberia, and the European Republic of Letters. İstorikobiologiçeskie issledovaniya, 3(3), 55-67.
• Kononov, A. N. (2009). Rusya’da Türk Dillerinin Araştırılması Tarihi. (Çev. K. V. Nerimanoğlu,
• N. Muradov ve Y. Sevimli). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Marakuev, V. N. (1887). Petr Simon Pallas, Ego Jizn, Uçenıe Turudıy i Puteşestviya. Moskva.
• Moon, D. (2010). The Russian Academy of Sciences Expeditions to The Steppes in The Late Eighteenth Century. The Slavonic and East European Review, 88(1/2), 204-236.
• Nişanyan, S. (2021). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. (3. bs.). İstanbul: Liberus Kitap.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• I → Pallas, P. S. (1773). Puteşestviye Po Raznym Provintsiyam Rossiyskoy Imperii. Çast I. St. Peterburg: Imperashorskoy Akademii Nauk.
• II → Pallas, P. S. (1786). Puteşestviye Po Raznym Provintsiyam Rossiyskoy Imperii. Çast II, Kniga I. St. Peterburg: Imperashorskoy Akademii Nauk.
• III → Pallas, P. S. (1786). Puteşestviye Po Raznym Provintsiyam Rossiyskoy Imperii. Çast II, Kniga II. St. Peterburg: Imperashorskoy Akademii Nauk.
• IV → Pallas, P. S. (1788). Puteşestviye Po Raznym Provintsiyam Rossiyskoy Imperii. Çast III, Kniga I. St. Peterburg: Imperashorskoy Akademii Nauk.
• V → Pallas, P. S. (1788). Puteşestviye Po Raznym Provintsiyam Rossiyskoy Imperii. Çast III, Kniga II. St. Peterburg: Imperashorskoy Akademii Nauk.
• VI → Pallas, P. S. (1788). Puteşestviye Po Raznym Provintsiyam Rossiyskoy Imperii. Atlas, St. Peterburg: Imperashorskoy Akademii Nauk.
• Pallas, P. S. (1776-1801). Sammlungen historischer Nachrichten über die Mongolischen Völkerschaften in einem ausführlichen Auszuge I-II. St. Peterburg.
• ZRA I → Pallas, P. S. (1811). Zoographia Rosso-Asiatica, sistens omnium animalium in extenso imperio Rossico et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum. Volumen Primum. St. Peterburg: Petropoli academiae scientiarum impress.
• ZRA II → Pallas, P. S. (1811). Zoographia Rosso-Asiatica, sistens omnium animalium in extenso imperio Rossico et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum. Tomus II. St. Peterburg: Petropoli academiae scientiarum impress.
• ZRA III → Pallas, P. S. (1831). Zoographia Rosso-Asiatica, sistens omnium animalium in extenso imperio Rossico et adjacentibus maribus observatorum recensionem, domicilia, mores et descriptiones, anatomen atque icones plurimorum. Volumen Tertium. St. Peterburg: Petropoli academiae scientiarum impress.
• Pallas, P. S. (1787-1791). Sravnitelnıe Slovari Vsyeh Yazıkov i Nareçiy, Çast I-IV. St. Peterburg.
• Flora I → Pallas, P. S. (1789). Flora Rossica seu stirpium Imperii Rossici per Europam et Asiam indigenarum descriptiones, Tom I, Pars I. Fracofurti et Lipsiae. Flora II → Pallas, P. S. (1790). Flora Rossica seu stirpium Imperii Rossici per Europam et Asiam indigenarum descriptiones, Tom I, Pars II. Fracofurti et Lipsiae. Parker, R. C. (1973). Contributions of Peter Pallas to Science and Exploration in Russia. (Master of Art in History). Portland State University. Portland.
• Pomazkova, N. V. (2012). Simpoziyum, Posvyaşonnıy Yubileyu Pallasa v Çite. İstorikoBiologiçeskie İssledovaniya, 4(1), 129-132.Reman, G. (1818). Oreligii Mongolov-Halkasov i Lamayskom Pervocvyaşçennike (Kutuhte) prebıvayuşçem v Upge (İz Puteşestviya G. Reman çrez Sibir v Kitayskuyu Mongoliyu). Sın Oteçestva, Çast 48, No: 33, http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Mongol/Rehmann_Joseph/text1.htm (Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021).
• Roux, J. P. (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. (Çev. L. Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ruane, C. (2015). Eighteenth-Century Botanical Literature and The Origins of an Elite Russian Gardening Community. Academic Studies Press, 55-70. Sack, H. (2015). Peter Simon Pallas-A Pioneer in Zoology. http://scihi.org/peter-simon-pallas/ (Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021). Sarmurzina, G. A., Chatybekova, K. K. ve Samay, A. D. (2018). Explorations of the Kazakh Lands By European Scientists at the Turn of The 18th-19th Centuries. Astra Solvensis, VI(11), 93- 105.
• Sıtin, A. K. (2014). Botanik Petr Simon Pallas. Tavariçestvo Nauçnıh İzdaniy KMK.
• Slepkova, N. V. (2012a). The 270th Anniversary of Peter Simon Pallas at the Zoological Institute. Studies in The History of Biology, 4(2), 133-139.
• Slepkova, N. V. (2012b). The Exhibition to the 270th anniversary of Peter Simon Pallas and the 200th anniversary of the publication of his work Zoographia Rosso-Asiatica. Studies in The History of Biology, 4(2), 139-145.
• Smirnov, A. V. (2011). Peter Simon Pallas and Zoological Institute Academy of Sciences. Studies in the History of Biology, 3(3), 107-129.
• Starodubtseva, I. ve Alekseev, S. A. (2015). History of Russian Paleontology, Peter Simon Pallas (1741-1811). Byul. Mosk. O-Va Ispytateley Prirody. Otd. Geol., 90(6), 70-78.
• Şahin, E. (2015). Pyotr Simon Pallas’ın Sravnitelnıye Slovari Vseh Yazıkov i Nareçiy Sobrannıye Desnitseyu Vsevısoçayşey Osobı (İmparatoriçe Hazretlerinin Kendi Eliyle Topladığı Bütün Dil ve Lehçelerin Karşılaştırmalı Sözlükleri) Adlı Eserinde Türk Lehçeleri ve Ağızları. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XI(1), 73-85.
• Tan, B. (2018). Mustafa Rahmi’nin Pallas’ın Eserinden Bir Çevirisi: Kalmuk Türkleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 62, 163-186.
• Todaeva, B. H. (2009). Kalmıtsko-Russkiy Slovar. Elista: Gerel.
• Vermeulen, H. F. (2013). Peter Simon Pallas und die Ethnografie Sibiriens im 18. Jahrhundert. Erschienen in Reisen an den Rand des russischen Reiches: Die wissenschaftliche Erschließung der nordpazifischen Küstengebiete im 18. und 19. Jahrhundert içinde (47-75. ss.). Fürstenberg/Havel: Kulturstiftung Sibirien.
• Wendland, F. (1999). Peter Simon Pallas (1741-1811) Materialien einer Biographie, Teil I-II. Berlin-New York: Walter de Gruyter.
• Uydu Yücel, M. (2011). Kalmuklar. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. XXIV; 267-268. ss.). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.