adır- as a Word Family in Old Turkic and the Concept of Splitting

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 47, 10 - 46, 29.06.2024

Ahat Üstüner , Murat Aka

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1506734

Öz

Word families point to very different conceptual domains depending on the conceptual relationships they contain. The verb adır-, which has an important place in Old Turkic in terms of frequency value, forms a very large word family group together with its derivatives. The word families formed by these words have acquired a wide variety of mental, political, social and individual meanings other than their physical meanings in different cultural circles of the old Turkic written language. These meanings come to the fore especially through metaphors and metonymies and in some cases involve a further process of abstraction leading to grammaticalisation. According to cognitive linguistics, relations between different domains are considered as metaphor, and relations within the same domain are considered as metonymy. While the process of metaphorization is considered as a mapping from the source domain to the target domain, metonymy is accepted as the process of mental access to another concept within the same domain with reference interest. In this study, within the framework of conceptual metaphor and metonymy theory, the metaphor and metonymy processes of the words derived from the root *adı-/*ad- in Old Turkic will be analysed from the perspective of cognitive semantics.

ESKİ TÜRKÇEDE SÖZCÜK AİLESİ OLARAK adır- VE AYRILMA KAVRAMI

Öz

Kelime aileleri içerdiği kavramsal ilişkilere bağlı olarak birbirinden çok farklı kavram alanlarına işaret etmektedir. Eski Türkçede sıklık değeri bakımından önemli bir yere sahip olan adır- fiili de türevleriyle birlikte oldukça geniş bir kelime ailesi grubunu oluşturmaktadır. Bu sözcüklerin oluşturduğu kelime aileleri eski Türk yazı dilinin farklı kültür çevrelerinde fiziksel anlamlarının dışında mental, siyasi, sosyal ve bireysel olarak çok çeşitli anlamlar kazanmıştır. Oluşan bu anlamlar özellikle metafor ve metonimileşmeleriyle öne çıkmakta ve bazı durumlarda gramerleşmeye kadar giden daha ileri bir soyutlaşma sürecini de içermektedir. Bilişsel dilbilime göre farklı alanlar arası ilişkiler metafor, aynı alan içindeki ilişkiler metonimi olarak düşünülmektedir. Metaforlaşma süreci kaynak alandan hedef alan gerçekleşen bir haritalanma olarak kabul edilirken metonimi ise referans ilgisiyle aynı alan içerisindeki başka bir kavrama zihinsel erişim süreci olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmada kavramsal metafor ve metonimi kuramı çerçevesinde Eski Türkçedeki *adı-/*ad- kökünden türemiş olan sözcüklerin geçirmiş olduğu metafor ve metonimi süreçleri bilişsel anlam bilimin getirdiği bakış açısı içerisinde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, adır-, Sözcük Ailesi, Ayırma, Metafor, Metonimi

Kaynakça

• Ağca, F. (2015). Eski Türkçe kö:k teŋri ve kö:k kalık ikilemeleri üzerine. Türkbilig, (30), 201-222.
• Aka, M. (2022). Metafor ve metonimi kuramını göre Eski Türk yazıtlarında kavram alanı ilişkileri. (Doktora Tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Aksan, D. (2000). En Eski Türkçe’nin izlerinde. İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Aksan, D. (1971). Kelimebilimi ve anlambilimi ölçülerinden yararlanarak bir yazı dilinin eksikliğini saptama yolları I: Kavram alanı – kelime ailesi ilişkileri ve Türk yazı dilinin eskiliği üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, (19), 253-262.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2006). Edip Ahmed B. Mahmud Yükneki: Atebetü'l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2019). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Sibirya'da Türk izleri: Yenisey yazıtları. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Aydın, E. (2021). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2022). Orhon yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Azılı, K., Koç, A. T. (2021). Kavramsal metafor örneği olarak agır ve Eski Türkçede bir kavramsal harita denemesi. Türkbilig, (41), 55-70.
• Bang, W. (1925). Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Dritter Brief: Vorläufiges über die Herkunft des türk. Ablativs. Nebst: Np. asan „leicht“ usw. Ungarische Jahrbücher, (5), 392-416.
• Bang, W. (1930). Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Fünfter Brief: Lautliches. – allzu Lautliches. Ungarische Jahrbücher, (10), 16–20.
• Bang, W. (1934). Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Siebter Brief: Neue Ansichten – neue Einsichten?. Ungarische Jahrbücher, (14), 193–214.
• Bang Kaup, W. (1980). Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji mektupları. (Ş. Tekin, Çev.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Bang, W., Gabain, A. von. (1929). Türkische Turfan-Texte I. Berlin: ABAW.
• Bang, W., Gabain, A. von. (1930). Türkische Turfan-Texte III. Berlin: ABAW.
• Bang, W., Gabain, A. von. (1931). Türkische Turfan-Texte V. Berlin: ABAW.
• Bang, W., Gabain, A. von, & Rachmati, G. (1934). Türkische Turfan-Texte VI. Berlin: ABAW.
• Buran, A. (2006). Kelime, kavram alanı ve kelime ailesi bakımından Türkçede bayram. (A. B. Alptekin Ed.) içinde, Saim Sakaoğlu’na Armağan (s. 599-608). Konya: Kömen-SOTA Yayınları.
• Can, M. (2018). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurca edatlar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Cienki, A. (1998). STRAIGHT: an image schema and its metaphorical extensions. Cognitive Linguistics, 9(2), 107–150.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Croft, W. (2003). The role of domains in the interpretation of metaphors and metonymies. R. Dirven, & R. Pörings içinde, Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast (s. 161-207). Berlin-New York: Mouton de Gruyter.
• Çetin, E. (2020). Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dancygier, B., Sweetser, E. (2014). Figurative language. Cambridge: Cambridge University Press.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Kutatgu Bilig grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t- Türk (Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach to the lexicon. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Evans, V., & Green, M. (2006). Cognitive linguistics: an introduction. Edinburg: Edinburgh University Press.
• Gabain, A. von. (1954). Türkische Turfan-Texte VIII. Berlin: Akademie Verlag.
• Gabain, A. von. (1959). Türkische Turfan-Texte X. Berlin: Akademie Verlag.
• Gabain, A. von. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gibbs, R., & Colston, H. (1995). The cognitive psychological reality of image schemas and their transformations. Cognitive Linguistics, 6(4), 347-378.
• Gulcalı, Z. (2021). Altun Yaruk X. kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hazai, G., & Zieme, P. (1971). Fragmente der uigurischen Version des “Jin'gangjing mit den Gathas des Meister Fu”. Berlin: Akademie Verlag.
• Johnson, M. (1987). The body in the mind: the bodily basis of meaning, imagination, and reason. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Kövecses, Z. (2010). Metaphor. Oxford: Oxford University Press.
• Kövecses, Z., & Radden, G. (1998). Metonymy: developing a cognitive linguistic. Cognitive Linguistics, 1(9), 37–77.
• Lakoff, G. (1987). Women, fire, and dangerous things. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Lakoff, G. (1993). The contemporary theory of metaphor. A. Ortony içinde, Metaphor and Thought (s. 203-251). Cambridge: Cambridge University Press.
• Lakoff, G., & Johnson, M. (2015). Metaforlar: hayat, anlam ve dil. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Lakoff, G., & Turner, M. (1989). More then cool reason: a field guide to poetic metaphor. Chicago: University of Chicago Press.
• Le Coq, A. (1919). Türkische Manichaica aus Chotscho II. Berlin.
• Le Coq, A. (1922). Türkische Manichaica aus Chotscho III. Berlin.
• Müller, F. (1911). Uigurica II. Berlin.
• Müller, F. (1922). Uigurica III. Uigurische Avadana-Bruchstücke (I-VIII). Berlin.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift: Manihaist Uygurların tövbe duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özönder, F. S. (2006). Çöyr yazıtı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(3), 108-124.
• Rachmati, G. (1937). Türkische Turfan-Texte VII. Berlin: Akademie der Wissenschaften.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymlogischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Socientatis Fenno- Ugricae XVII, 1.
• Röhrborn, K. (1971). Eine uigurische Totenmesse. Berlin: Akademie Verlag.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien (Cilt 1 a-arıg). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben. Band 1: ab- – äzüglä-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina – Pronomina – Partikeln. Band 1: a – asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Shimin, G., Klimkeit, H. J., Laut, J. P. (1988). “Das Erscheinen des Bodhisattva”. Das 11. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit. AoF, (15), 315-366.
• Shimin, G., Klimkeit, H. J., Laut, J. P. (1993). “Das Erlangen der unvergleichlichen Buddhawürde”. Das 15. Kapitel der Hami-Handschrift der unvergleichlichen Buddhawürde. AoF, (20), 182-234.
• Shōgaito, M. (2008). Uigurubun Abidaruma ronsho no bunkengakuteki kenkyū. Uighur Abhidharma texts: a philological study. Kyōto.
• Shōgaito, M. (2014). The Uighur Abhidarmakośabhāṣya preserved at the museum of ethnography in Stockholm. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1993). Kuanşi im Pusar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit: Burkancıların mehdîsi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2013). Notes on old Turkic word formation. E. Yılmaz, & N. Demir (ed.) içinde, Makaleler 2 Tarihi Türk Yazı Dilleri (s. 401-435). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra. Berlin: Akademie Verlag.
• Tulum, M. M., Azılı, K. (2015). Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin Burkancı seyirlik eser. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Ayrıcalıklı. Güncel Türkçe sözlük içinde. (2024, 1 Mayıs). Erişim Adresi: https://sozluk.gov.tr/
• Üstüner, A. (2009). Örtmece sözlerle ilgili terimler. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(8), 166-176.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Göttingen University Press.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte. Berlin: Akademie Verlag.
• Zieme, P. (1978). Zur Lexikographie des Alttürkischen. Orientalistische Literaturzeitung, (73), 325-330.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Strabreimdichtungen der Uiguren. Berlin: Turnhout: Brepols.