Armenian Rebellions and Terrorist Movements in the Beginning of XX. Century in the Southern Caucasia

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 19, 187 - 206, 01.12.2013

Beşir Mustafayev

Öz

In the begining of 20th century, the basic concept which determined the course of history of Caucasian societies was the nationalism. The ethnic conflicts that occured in throughout the Caucasus were called as “the Armenian-Muslim war” in 1901–1920 years. The ethnical suppresses which showed up against the Turkish population in the all South Caucasus particularly in the capital Baku and Ganja, were the most important factor that had an impact on the Azerbaijani Turks’ nationalistic approach.
Muslim intelligentsia who was amorphously struggling against Dashnaktsutyun organized movement, succeeded between each other, particularly in align against the threat of Russian-Armenian collaboration, establishing the organization which named “Difai” in Ganja in the autumn of 1905. Here, after this period Azerbaijani Turks, was obliged to struggle struggle with the Russian-Bolshevik and the Armenian-Dashnak forces. There are wide range of archival documents that manifest the external forces particularly Russians supported Bolshevik, Dashnak, Andranik and Amazasp forces’ activities are existing. The documents that its vast majority are in russian and in Azerbaijani Turkic, show that Armenian and Russian organizations were implementing the torture and genocide not only to the Turks especially in eastern Anatolian Turks who were in the territory of Ottoman Empire, but also to Turks and and to the other peoples who were living in the Caucasus.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Armenian, Bolshevik, Dashnak, South Caucasus.

XX. YÜZYILIN BAŞLARINDA GÜNEY KAFKASYA’DA ERMENİ İSYAN VE TEDHİŞ HAREKETLERİ

Öz

XX. yüzyılın başlarında Kafkas toplumlarının tarihî seyrini belirleyen temel kavram milliyetçiliktir. 1901–1920. yıllarda Kafkasya’nın genelinde meydana gelen etnik çatışmalar tarihte ‘Ermeni-Müslüman savaşı’ adını almıştır. Merkez Bakü ve Gence olmakla, Güney Kafkasya’da Türk nüfus aleyhinde gelişme gösteren etnik baskılar Azerbaycan Türklerinin milletleşme anlayışına etkide bulunan en önemli unsur olmuştur.
Taşnaksütyun’un örgütlü hareketine karşı dağınık bir hâlde mücadele etmeye çalışan Müslüman aydınlar, özellikle Rus-Ermeni iş birliğinin tehdidine karşı 1905 sonbaharında Gence’de ‘Difâî’ adlı teşkilatı kurarak aralarında birlik oluşturmayı başarmışlardı. İşte bu dönemden sonra Azerbaycan Türkleri, Rus-Bolşevik, Ermeni-Taşnak güçleriyle mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bolşevik, Taşnak, Andranik ve Amazasp güçlerinin faaliyetlerine Ruslar başta olmak üzere dış güçlerin destek olduğunu gösteren çok sayıda arşiv belgesi mevcuttur. Büyük çoğunluğu Rusça ve Azerbaycan Türkçesiyle olan belgeler, Ermeni ve Rus örgütlerinin sadece Osmanlı topraklarındaki özellikle Doğu Anadolu Türklerine değil, aynı zamanda Kafkaslar’daki Türklere ve diğer halklara da işkence ve soykırım uyguladıklarını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Ermeni, Bolşevik, Taşnak, Güney Kafkasya.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• ARDA (Azerbaycan Respublikası Dövlet Arxivi). 894–10–81.
• ARDA. 1061–1–1.
• ARDTA (Azerbaycan Respublikası Dövlet Tarix Arxivi). 83–1–201.
• ARDTA. 524–1–57.
• ARSPİHA (Azerbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar ve İçtimai Hareketler Arxivi). 227–2–13.
• ARSPİHA. 609–1–428.
• ARSPİHA. 276–212.
• RFDTA (Rusya Federasyonu Dövlet Tarix Arxivi). 841–7–290.
• RFDTA. 821–7–220.
• RFTDA. 544-13-20.
• ATASE (Askerî Tarih Araştırmaları Stratejik Etüt Başkanlığı). Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Basımevi, Ankara: 1983.
• ATASE. K. 2922, D. 512.(Kafkas ve İran Olayları Hakkında İstihbarat Raporları).
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). HR. SYS, 2397/6. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi (1906–1918), 1995, C. II, T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Mavera-yı Kafkas Seyminin 26 Şubat–11 Mart Tarihli İçtimaının Mazbataları (Vesikalar ve Materyaller).
• Дашнаки (Из Mатериалов Департамент Полиции), Baku: 1990.
• Süreli Yayınlar
• Açıq Söz Qazeti. (1918). No: 627, Bakı.
• Basiret Qazeti. (1919). No: 219–221, Bakı.
• Büyük Sovyet Ansiklopedisi, C. 3. Bakı: Trsz.
• Bakinskiy Raboçii Qazeti. (1918, 1 May.). No: 79, Bakı.
• Hümmet Qazetei. (1918). No: 36, Bakı.
• Hümmet. (1918). No: 65, Bakı.
• Kaspi Qazeti. (1905, 28 Oktyabr.). No: 206, Bakı.
• Kaspii. (1915, 1 Yanvar). Bakı.
• Naş Golos Qazeti. (1918, 24 Mart-5 Aprel). Bakı.
• Fransız Le Temps Gazetesi. (1919, 28 Şubat).
• Yeni Kafkasya Jurnalı. (1925, Mart). No: 2, Yıl. 13, Bakı.
• Haziran 2011 tarihinde www.http://tarhplatformu /2011/06/ermeni-bogos-nubar-pasanin-hayalleri) adresinden erişildi. Telif Eserler
• Ahmedov, T. (1993). Ermeni Milliyetçi Partiyaları ve Onların Qafqazyada Aldatıcı Siyaseti. Elturan Jurnalı içinde (No: 1-2, s. 24). Bakı: Elmler Akademiyası Yayınları.
• Banoğlu, A. N. (1976). Ermenilerin Ermeniye Zulmü. Ankara.
• Birgen, M. (2005). Ermenilerin İsyanı (Eski Tanin Gazetesi Başyazarı–1936). Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Grubu, Son Posta, Birinci Kanun–1936, No: 2253. İzmir: E.Ü Yayınları.
• Ceferov, F. (2009). Ermeni Vehşiliyi. Bakı.
• Çırakzade, V. (1992). İstiqlal Yollarında. Bakı.
• Gaıllard, G. (2003). Türk-Ermeni Sorunu (Les Turcs-I’Evrope). İzmir.
• Hayit, B. M. (1995). Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi. Ankara.
• Kaçaznuni, O. (2007). Taşnak Partisinin Yapacağı Bir Şey Yok (1923 Parti Konferansına Rapor). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Kurat, A. N. (1970). Türkiye ve Rusya. Ankara.
• Köçerli, T. (1972). Tarixi Saxtalaştıranlar Eleyhine. Bakı.
• Memmedov, S. (2001). Tarihte Ermeni Terörü, 1. Dünya Muharebesi Yıllarında. Uluslar arası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu Bildirileri 24-25 Mayıs içinde (ss. 225-226). İstanbul İÜ Rektörlüğü.
• Memmedzade, M. B. (1991). Millî Azerbaycan Harekâtı, No: 40. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları.
• Mustafayev, B. (2006). Ege Üniversitesi, 2006-TDAE–001 Numaralı Proje (Ermenilerin Kuzey Azerbaycan’daki Faaliyetleri-Arşiv Araştırması). İzmir.
• Mustafayev, B. (2009). Ermenilerin Kuzey Azerbaycan’daki Faaliyetleri (1905–1920). Basılmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü.
• Mustafayev, B. (2010). Arşiv Belgeleri Işığında Kuba’da Ermeni Zulmü (1905–1920). Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 26, 110.
• Mustafayev, B. (2012). Kafkaslarda Müslüman-Türk Soykırımı–1905–1920. Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 12(1), 533-534.
• Nerimanov, N. (1989). Biz Kafkasya’ya Hangi Şiarla Geldik. Bakı.
• Qasımov, M. (2000). Birinci Dünya Muharebesi İllerinde Böyük Dövletlerin Azerbaycan Siyaseti (1914–1918), Cilt. 1. Bakı.
• Resulzade, M. E. (1918). Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyeti Teşekkülü. Bakı.
• Resulzade, M. E. (1991). Kafkasya Türkleri. Azerbaycan Dergisi, 1, 154-155.
• Okur, M. (2010). Kafkasya’dan Karadeniz’e “Büyük Ermenistan Projesi”: İddialar ve Gerçekler. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, XII(2), 25-31.
• Ordubadi, M. S. (1991). Qanlı İller. Bakı.
• Sarıahmetoğlu, N. (2000). 26 Bakü Komiserleri ve Stepan Şaumyan Yeniden Sorgulanıyor. Türkiyat Araştırmalar Dergisi, 14, 298.
• Sarıahmetoğlu, N. (2006). Azeri-Ermeni İlişkileri (1905–1920). Ankara: TTK Yayınları.
• Swıetochowski, T. (1988). Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905–1920. İstanbul.
• Yakublu, N. (1991). Memmed Emin Resulzade. Bakı: Gençlik Neşriyyatı.
• Yıldırım, H. (2000). Türk-Ermeni İlişkilerinde Ermenilerden İtiraflar. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 150.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul.
• Valehoğlu, F. H. (2010). Rus İşgali Sonrasında Azerbaycan Topraklarında Ermeni İskânı. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, XII(2), 35-36.
• Valeyev, M. (2008). Rusya’nın Güney Kafkasya Politikası Çerçevesinde Rusya-Ermenistan İlişkileri. Ermeni Araştırmaları Dergisi, 30, 140.
• Veliçko, V. L. (1990). Kafkas, Russkoye Delo i Mejduplemenniye Voprosi (Rus İşi ve Kabileler Arası Sorunlar). Bakı.