Mekân Bağlamında “İstanbul Beyefendisi”nin Serüveni

Yıl 2016, Sayı: 25, 175 - 202, 16.12.2016

Hayrunisa Topçu

Öz

Mekân, edebiyat açısından tahmin edilenden çok daha fazlasını barındıran bir kavramdır. Edebî metnin arkasında bir dekor olmakla kalmayıp metnin yazıldığı döneme ve kahramanların iç dünyalarına ışık tutmak gibi önemli bir görevi de üstlenir. Çünkü zaman içerisinde hem kişi yaşadığı mekâna benzemeye hem de mekân barındırdığı kişiye dönüşmeye başlar. Değişen mekânlardan yola çıkılarak yapılacak tip değerlendirmesi, toplumdaki sosyal değişimin de ipuçlarını verecektir. Türk edebiyatına Tanzimat’la giren “İstanbul beyefendisi” kimliği, bu değişimin görülebileceği en somut örneklerden bir tanesidir. Çünkü topluma dalga dalga yayılan sosyal değişimin ilk dalgasında yer alır. Bu çalışmada, Türk edebiyatında “İstanbul beyefendisi” olarak nitelendirilen tipin, Tanzimat, Servet-i Fünun, II. Meşrutiyet, Milli Edebiyat, Cumhuriyet Dönemi ve 1980 sonrası Türk romanındaki toplumsal değişimi ve dönüşümü izlenmeye çalışılacaktır. Her dönemden, olayların İstanbul’da geçtiği en az bir roman seçilmiştir. Romanlarda ölçüt kabul edilecek ana mekân ise ev olacaktır. Bu bağlamda, Ahmet Mithat Efendi’nin Felâtun Bey'le Râkım Efendi, Halit Ziya Uşaklıgil’in Aşk-ı Memnu, Mithat Cemal Kuntay'ın Üç İstanbul, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Kiralık Konak, Halide Edip Adıvar’ın Sonsuz Panayır adlı romanları bağlamında “İstanbul beyefendisi”nin başkalaşımı, mekân-insan ilişkisi çerçevesinde yalı-köşk-konak-apartman-gecekondu çizgisi boyunca tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mekân, ev, tip, sosyal yaşam, İstanbul beyefendisi

Kaynakça

• Adıvar, H. E. (1946). Sonsuz Panayır. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ahmet Mithat Efendi. (2000). Ahmet Mithat Efendi Bütün Eserleri Romanları I Dünyaya İkinci Geliş yahut İstanbul’da Neler Olmuş - Felâtun Bey İle Râkım Efendi - Hüseyin Fellah. K. Yetiş, N. Birinci, M. F. Andı (Haz.). Ankara: TDK.
• Bachelard, B. (1996). Mekânın Poetikası (A. Derman, Çev.). İstanbul: Kesit Yayıncılık.
• Cebeci, D. (1993). Tanzimat ve Türk Ailesi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çıkla, S. (2004). Roman ve Gerçeklik Bağlamında Kültür Değişmeleri ve Servet-i Fünûn Romanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Dumont, P. (1993). Said Bey: The Everyday Life of An İstanbul Townsman at the Beginning of the Twentieth Century. The Modern Middle East, (A. Hourani, P. Khoury ve M. C. Wilson, Ed.) içinde (ss. 271-288). Berkeley: University of California Press.
• Göktürk, İ. H. (1987). Mithat Cemal Kuntay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güncel Türkçe Sözlük. TDK, 28 Nisan 2016 tarihinde www.tdk.gov.tr tam adresinden erişildi.
• Gürani-Arslan, N. (1998). Kaybolan Konağın İzinde. 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, (Y. Sey Ed.) içinde (ss. 325-342). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. Güzer, C. A. (1999). 68’den 98’e Konutun ve Mimarın Kısa Öyküsü. Cogito, 18, 242- 249.
• Hisar, A. Ş. (1968). Geçmiş Zaman Köşkleri. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Işın, E. (2006). İstanbul’da Gündelik Hayat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İnci Elçi, H. (2003). Roman ve Mekân. İstanbul: Arma Yayınları.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (2013). Kiralık Konak. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kerman, Z. (2008). Halid Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı ile İlgili Unsurlar. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kuntay, M. C. (1998). Üç İstanbul. İstanbul: Oğlak Yayınları.
• Küçükerman, Ö. (1981). Geleneksel Türk Evinde Çevre Kavramı ve Oda Tasarımı. İstanbul: Akademi 10 Yayınları.
• Moran, B. (2010). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, C. 1. İstanbul: İletişim Yayınları. Narlı, M. (2007). Şiir ve Mekân. Ankara: Hece Yayınları.
• Oral, T. (1998). Ev Çizgi Şehir. 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, (Y. Sey Ed.) içinde (ss. 343-352). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Özcan, N. (2014). Mithat Cemal’in Üç İstanbul Romanında Tiplerin ve Dönemlerin Aynası Eşya. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 52, 181-124.
• Soykan, Ö. N. (1999). Ev Üstüne Felsefece Bir Deneme. Cogito, 18, 101-112.
• Tanpınar, A. H. (2001). 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Tekeli, İ. (2008). Göç ve Ötesi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekeli, İ. (2009). Modernizm, Modernite ve Türkiye’nin Kent Planlama Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Uşaklıgil, H. Z. (2010). Aşk-ı Memnu. İstanbul: Özgür Yayınları.