İskândaki Kararsızlık: Doğal Afetler ve Kaybolan Yerleşmeler (XVI-XX. Yüzyıl Manisa-Konya Çevresi Örneği)

Yıl 2017, Sayı: 26, 329 - 364, 21.06.2017

İlker Yiğit

Öz

Uzun bir iskân tarihine sahip olan Anadolu’da, yerleşmelerin kuruluş, gelişme ve devamlılığında siyasi, sosyal ve ekonomik (beşeri) şartların yanında doğal faktörler de önemli rol oynamıştır. Tarihi süreçte, doğal ve beşeri imkânların en uygun olduğu sahada yerleşmeler kurulmuş ve devamlılığını günümüze değin sürdürebilmiştir. Yerleşme yerinin yanlış seçildiği ya da süreç içerisinde doğal ve beşeri birtakım olumsuzlukların yaşandığı durumlarda ise yerleşmeler, öncelikle yer değiştirmek zorunda kalmışlar, hatta bazı durumlarda tamamen kaybolup gitmişlerdir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e değin yaşanan süreçte te benzer durumların yaşandığı ve yerleşmelerin kaybolduğu anlaşılmaktadır. Özellikle XVI. yüzyıldan günümüze özellikle kırsal alanda birçok yerleşmenin kaybolduğu dikkati çeker. Yerleşmelerin kaybolmasında siyasi, sosyal ve ekonomik faktörlerin yanında insanların karşısında çoğu zaman çaresiz kaldığı hususlardan birisi de doğal afetlerdir. Eldeki bu çalışma da XVI-XX. yüzyıl aralığında, Manisa ve Konya çevrelerinde yerleşmelerin kaybolmasında doğal afetlerin etkisi ortaya konmaya çalışılmıştır. Yapılan arşiv çalışması, arazi araştırması ve ilgili literatür değerlendirmeleri neticesinde; deprem, sel/taşkın, kuraklık, kıtlık, çekirge istilası gibi faktörlerin sahadaki yerleşmeleri derinden etkilediği ve bazılarının kaybolmasına neden olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kayıp köyler, iskân tarihi, terkedilmiş köyler, doğal afet, tarihi coğrafya

Kaynakça

• Arşiv VesikalarıTahrir Defterleri: BOA. TD. 166, 387, 165; TK. KA. 104, 115.Mühimme Defterleri No: 7, 27, 49, 92.Konya Şeriye Sicili No: 26, 29, 34, 35.Manisa Şeriye Sicili No: 114.
• Acun, F. (2006). Karahisar-ı Şarki ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi (1485-1569). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Açıkel, A. (1999). Changes in Settlement Patterns, Population And Society in North Central Anatolia: A Case Study of the District (Kaza) of Tokat (1574-1643). Ph.D. Dissertation, University of Manchester, Manchester, U.K.
• Akdağ, M. (1963). Celâli İsyanları (1550-1603). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Akdağ, M. (1964). Büyük Kaçgunluk. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(2), 1-51.
• Akdağ, M. (1999). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası (Celâli İsyanları). Ankara: Barış Yayınevi.
• Akgündüz, A. (1991). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C. 3. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Ambraseys, N N. ve Finkel C. F. (2006). Türkiye’de ve Komşu Bölgelerde Sismik Etkinlikler Bir Tarihsel İnceleme 1500-1800. Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Arıkan, Z. (1990). Manisa’nın 1 Numaralı Şeriyye Sicilindeki Osmanlı Tarihi. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 10, 99-136.
• Ataman, B. K. (1992). Ottoman Demographic History (14th-17th Centuries). Some Considerations. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 35, 187-198.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 11, 279-386.
• Baykara, T. (1990). Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve İktisadi Tarihi Üzerine Araştırmalar. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Beresford, M. (1998). The Lost Villages of England. the UK: Suttun Publishing.
• Beresford, M. W. (1951). The Lost Villages of Medieval England. The Geographical Journal, 117(2), 129-147.
• Buckton, H. (2008). The Lost Villages in Search of Britain’s Vanished Communities. The UK: I.B. Tauris.
• Cahen, C. (2002). İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı. Türkler (G. Eren Ed.) içinde (C. 6, ss. 203-213). Ankara.
• Ceylan, M. A. (2011). Gediz Havzasında Tarihî Köprüler ve Fonksiyonel Özellikleri. Doğu Coğrafya Dergisi, 25, 103-131.
• Ceylan, M. A. (2013). Manisa’da Tarihî Köprüler ve Fonksiyonel Özellikleri. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(3), 22-61.
• Çetin, O. (2002). İskânlarla Anadolu’nun Türk Vatanı Hâline Gelmesi. Türkler (G. Eren Ed.) içinde (C. 6, ss. 260-268). Ankara.
• Çınar, H. ve Gümüşçü O. (2002). Osmanlı’dan Günümüze Çubuk Kazası. Ankara: Bilge Yayınları.
• Çiçek, İ. (1995). Türkiye’deki Kurak Dönemin Yayılışı ve Süresi (Thornthwaite Metoduna Göre). Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 4, 77-101.
• Demir, A. (2007). 16. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve Ekonomik Yapı. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Demirtaş, M. (2004). XVI. Yüzyılda Meydana Gelen Tabii Afetlerin İstanbul’un Sosyal ve Ekonomik Hayatına Etkilerine Dair Bazı Misaller. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(2), 37-50.
• Dr. Nazmi. (1922). Türkiye’nin Sıhhi İçtimai Coğrafyası Konya Vilayeti. Ankara: Öğüt Matbaası.
• Dyer, C. (1982). Deserted Villages in the West Midlands. The Economic History Rewiev, 35(1), 19-34.
• Emecen, F. M. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdoğan, E. (2004). Ankara’nın Bütüncül Tarihi Çerçevesinde Ankara Tahrir Defterleri’nin Analizi. Basılmamış Doktora Tezi, Gazi üniversitesi, Ankara.
• Erdoğru, M. A. (1993). Karaman Vilayeti Kanunnameleri. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 1, 467-516.
• Erdoğru, M. A. (1998). Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı (1522-1584). İzmir.
• Faroqhi, S. (2001). Tarımsal Değişimin Bir Göstergesi Olarak Afet: Edirne Bölgesinde Sel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler (E. Zachariadou Ed.) içinde (ss. 273-286). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gökçen, İ. (1950). Tarihte Saruhan Köyleri. İstanbul: Berksoy Basımevi.
• Gökmen, E. (2010). Batı Anadolu’da Çekirge Felaketi (1850-1915). Belleten, LXXIV(269), 127-180.
• Gümüşçü, O. (2001). XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Günay, M. (2011). Şeriye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Turgutlu Kasabası. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 714-21.
• Hüseyniklioğlu, A. ve Arslan, H. (2009). XVI. Yüzyılın ilk Çeyreğinde Niğde Kazası Yerleşme Merkezlerinin Tespiti. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(2), 299-314.
• Hütteroth, W. D. (1968). Landliche Siedlungen im Südlichen in den Letzten Vierhundert Jahren. Göttingen.
• İpşirli, M. (2006). Naima. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32, 316-318.
• Kankal, A. (2011). XVI. Yüzyılda Çankırı. Çankırı: Çankırı Belediyesi Yayınları.
• Karademir, Z. (2014). İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560-660). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Kılıç, O. (2002). Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Kıtlıklar. Türkler (G. Eren Ed.) içinde (C. 10, ss. 718-730). Ankara.
• Koç, Y. (2006). Anadolu Selçukluları Döneminde Türkiye’de Yerleşme ve Nüfus. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi I (Sosyal ve Siyasi Hayat) (A.Y. Ocak, Ed.) içinde (ss. 241-248). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Koç, Y. (2006). Selçuklular Döneminde Anadolu’da Köyler ve Köylüler. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi I (Sosyal ve Siyasi Hayat) (A.Y. Ocak, Ed.) içinde (ss. 293-297). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Koçman, A. (1993). Türkiye’de Yağış Yetersizliğine Bağlı Kuraklık Sorunu. Ege Coğrafya Dergisi, 7(1) 77-88.
• Konyalı, İ. H. (1967). Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve Mut Abideleri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Konyalı, İ. H. (1968). Bir Hüccet İki Vakfiye. Vakıflar Dergisi, 7, 97-104.
• Konyalı, İ. H. (1974). Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi. İstanbul: Fatih Yayınevi.
• Kurt, Y. (1992). XVI. Yüzyıl Adana Tarihi. Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Özel, O. (1993). Changes in Settlement Patterns, Population and Society in Rural Anatolia: A Case Study of Amasya (1576-1642). Ph.D. Dissertation, University of Manchester, Manchester, U.K.
• Özel, O. (2013). Türkiye 1643 Goşa’nın Gözleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özel, O. (2015). Osmanlı Anadolusunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17-19. Yüzyıllar). Ötekilerin Peşinde, Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan (M. Öz ve F. Yeşil Ed.) içinde (ss. 557-592). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Pesez, J. M. ve Emmanuel Le Roy, L. (1965). Les Villages Desertes en France, vue d’ensemble. Annales, Economies, Societies, Civilazitions, 20, 257-290.
• Roncayolo, M. (1965). Geographie et Villages Desertes. Annales, Economies, Societies, Civilazitions, 20, 218-242.
• Sapancalı, H. H. (1922). Karaman Ahvali İçtimaiyye Coğrafiyye ve Tarihiyyesi H. 1341. İ. Güler (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sarıköse, S. T. (2013). XIX. Yüzyılda Çukurova’da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar. Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Satılmış, S. (2012). Aydın Vilayetinde Doğal Afetler (1850-1900). Basılmamış Doktora Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.
• Selânikli Mustafa Efendi (1999), Tarih-i Selâniki (971-1003/1563-1595). M. İpşirli (Haz.) C.I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, A. (2014). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim, A. ve Yücel, Y. (1989). Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Sümer, F. (1960). Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?. Belleten, 24(96), 567-594.
• Sümer, F. (1967). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. Ankara: AÜDTCF Yayınları.
• Şahin, C. ve Sipahioğlu, Ş. (2007). Doğal Afetler ve Türkiye. Ankara: Gündüz Eğitim Yayıncılık.
• Şahin, İ. (2002). Anadolu’da Oğuzlar. Türkler (G. Eren Ed.) içinde (C. 6, ss. 246-259). Ankara.
• Şeker, M. (2002). Anadolu’nun Türk Vatanı Hâline Gelmesi. Türkler (G. Eren Ed.) içinde (C. 6, ss. 269-282). Ankara.
• Tarih-i Naima, (2007). (Mehmet İpşirli Yay. Haz.), C. 3, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tawney, R. H. (1976). The Agrarian Problem in the Sixteenth Century. the UK: London.
• Tekin, O. (2007). İletişim Anadolu Uygarlıkları Eski Anadolu ve Trakya. İstanbul: İletişim Yayınları.Topçular Katibi Adulkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlili). (Z. Yılmazer Ed.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tunçdilek, N. (1953-54). Eskişehir Bölgesinde Yerleşme Tarihine Toplu Bir Bakış. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15(1-4), 189-208.
• Turan, O. (1971-1997). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul.
• Turan, O. (2003). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Turoğlu, H. (2011). İstanbul’da Meydana Gelen Sel ve Taşkınlar. Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel içinde (ss.411-430). İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.
• Türkeş, M. (2014). Kuraklık Olaylarının İklim Değişikliği ve Çölleşme Açısından Önemi ve Türkiye’deki 2013-2014(?) Kuraklığının Sinoptik Klimatolojik/Meteorolojik ve Atmosferik Bağlantıları. 3 Mart 2014. Hidropolitik Akademi İklim Değişikliği ve Kuraklık Çalışmaları içinde (ss. 1-12). Ankara.
• Uluçay, M. Ç. (1942). XVII. Yüzyılda Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı. İstanbul: Ay Matbaası.
• Uluçay, M. Ç. (1944). 18 ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. İstanbul: Berksoy Basımevi.
• Uluçay, M. Ç. (1944). XVII. Yüzyılda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. Manisa: CHP Manisa Halk Evi Yayınları.
• Vogt, J. (2001). Osmanlı Topraklarında Tarih Boyunca Depremsellik Batılı Kaynaklardan ve Tanıkların İfadelerinden Örnekler. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler (E. Zachariadou Ed.) içinde (ss. 13-58). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yılmaz, O. (2009). Gediz Havzası Bütününde Gediz Deltası’nın Uzaktan Algılama Teknikleri Uygulanarak Alan Kullanım Kararları ve Ekosistem Bozunumu İlişkileri Üzerine Araştırmalar. Basılmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Yiğit, İ. ve Gümüşçü, O. (2016). Manisa ve Çevresinde Salgın Hastalıkların İskâna Etkisi (XVI-XX. yy.). TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu Bildirileri içinde (ss. 373-391). Ankara.
• Yinanç, M. H. (1994). Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I, Anadolu’nun Fethi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Zachariadou, E. A. (2001). Doğal Afetler: Fırsat Anları. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler (E. Zachariadou Ed.) içinde (ss. 6-10). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• 1 Ağustos 2016 tarihinde http://www.iha.com.tr/haber-bin-yillik-deprem-izleri-buldular-248289/ adresinden erişildi.
• Sözlü Bilgi KaynaklarıErol Yener, 1955 Doğumlu, Manisa Adilobası köyü, çiftçi.Hasan Hüseyin Özbey, 1977 Doğumlu, Konya Sadıklar köyü, çiftçi.Mustafa Aydoğan, 1969 Doğumlu, Konya Çatören (Eksile) köyü, çiftçi.Mustafa Dadak, 1967 Doğumlu, Konya May köyü, çiftçiŞeref Ok, 1959 Doğumlu, Manisa Hacıhaliller köyü, çiftçi.