The Meaning of the Term of “Rişte-i Cân” in Classical Turkish Poetry

Yıl 2021, Sayı: 34, 255 - 280, 19.05.2021

Oğuzhan Et

https://doi.org/10.20427/turkiyat.809958

Öz

Klasik Türk Şiirinde “Rişte-i Cân” Kavramının Anlam Çerçevesi

Öz

Şiir, mantıktan çok duygulara hitap eder. Şiir dili, sanatlı ve kapalı bir anlatıma sahiptir. Şiir dilindeki bu örtük anlatımı sağlayan unsurlardan biri imgedir. Şairler iç dünyalarındaki yoğun hisleri dış dünyadaki nesnelerle benzerlik ilişkisi kurarak aktarırlar. Bu soyuttan somuta aktarmalarla çağrışıma ve çok anlamlılığa açık, duygu değerine sahip imgeler oluştururlar. Bu aktarmalar aynı zamanda alışılmamış bağdaştırmaları meydana getirirler. Klasik Türk şiirinde de bu tür bağdaştırmalardan çokça yararlanılmıştır. Çalışmamızın konusunu oluşturan “rişte-i cân” kavramı da bunlardan biridir. “Rişte” sözlüklerde iplik, ilgi, bağ, tezhibin iç kısmına sınır olarak çekilen çizgi, halat vb. anlamlara gelmektedir. “Cân” ise ruh, hayat, gönül, kişi, sevgili, dost, coşku, heves vb. anlamlarda kullanılmaktadır. Bu bağdaştırmada, “rişte”nin fizikî özellikleri “can”a aktarılmış, “can” iplik şeklinde tasavvur edilerek çeşitli imgeler oluşturulmuştur. Çalışmamızda yirmi bir şairin divanlarından, bu tamlamanın geçtiği seksen yedi beyit örneği tespit edilmiş ve örnekler tasnif edilerek, “rişte-i cân”ın anlam çerçevesi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmamızın sonucunda bu kavramın geniş bir benzetme yelpazesine sahip olduğu, şairlerin zihninde zengin çağrışımlar oluşturduğu, bulunduğu bağlama göre farklı mecazi anlamlar kazandığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, anlam, anlam çerçevesi, alışılmamış bağdaştırma, rişte-i can

Kaynakça

• Abdel-Maksoud, B. S. M. (yty.). Leylâ ile Mecnûn Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı’nda Ele Alınış Biçimi ve Larendeli Hamdî’nin Eseri Cilt 2. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78434/larendeli-hamdi----leyla-ve-mecnun.html (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Akdoğan, Y. (yty.). Ahmedî Divân. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78357/ahmedi-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Akkuş, M. (1991). Menâkıb-ı Sultan Süleyman (Risâle-i padişâh-nâme). Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akkuş, M. (2018). Nefî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-206118/nefi-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Aksan, D. (2016). Şiir Dili ve Türk Şiir Dili. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 2: Deyimler Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208602/gelibolulu-mustafa-ali-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• [Cürcânî] Abdülkâhir el-Cürcânî. (2018). Esrâru’l-Belâgat: Belâgatin Sırları. (Çev. Zekeriya Çelik). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Çavuşoğlu, M. (1979). Amrî: Dîvan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çetin, N. (2014). Şiir Çözümleme Yöntemi. Ankara: Öncü Kitap.
• Devellioğlu, F. (2015). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ercan, Ö. (2008). Peşteli Hisâlî Dîvânı. Bursa: Gaye Kitabevi.
• Erdem Uçar, F. M. (2015). Gedâyî Divânı: İnceleme- metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: Gazi Kitapevi.
• Eren Kaya, F. (2017). Rifâ’î’nin Bülbül-nâmesi Üzerine Bir İnceleme. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 19, 59-76.
• Kaçalin, M. S. (yty.). Âhî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78356/ahi-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Kaplan, M. (2019). Neşâtî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67330,nesati-divanipdf.pdf?0&_tag1=006964F7A491139BEB893C13F024BA71C07840A2&crefer=BE0AB2715ADEC1524E12A098013042AFFFDC8078DA2391A68FA81EA4ECBA862F. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Karaköse, S. (2017). Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194357/nevi-zade-atayi-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Kavruk, H. (yty.). Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78405/seyhulislam-yahya-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Kutlar Oğuz, F. S. (2017). Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196126/arpaemini-zade-mustafa-sami-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Küçük, S. (yty.). Bâkî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78361/baki-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Mermer, A. (1997). Karamanlı Aynî ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mertol, T. ve Tanyeri, M. A. (1977). Nev’i Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Onay, A. T. (2013). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü. (Haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Pala, İ. (2002). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Leyla ile Mecnun Yayıncılık.
• Rahimi, F. (2011). Kavsî Divanının Dil İncelemesi. (Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Redhouse, J.W. (1987). A Turkish and English Lexicon. Beyrut: Librairie du Liban.
• Saraç, M. A. Y. (yty.). Emrî Dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78368/emri-divani.html. (Erişim tarihi: 11.09.2020).
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beyrut: Librairie du Liban.
• Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü. 8 Eylül 2020 tarihinde http://www.tebdiz.com/ tam adresinden erişildi.
• Tarlan, A. N. (1992). Necatî Beg Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Türkay, K. (2002). Bedâyi’u’l-Vasat: Üçünçi Dîvân. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Ünlü, O. (2017). Klâsik Türk Edebiyatında Mum Makası: Mıkrâz. Littera Turca, 3(1), 321-329.
• Yıldırım, T. (2010). Hüseyin Baykara Divanı: İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. İstanbul: Hat Yayınevi.