KAZAK TÜRKÇESİNDE RUSÇADAN GERİ ÖDÜNÇLENEN KELİMELER

Yıl 2022, Sayı: 37, 231 - 258, 27.12.2022

Gülmira Ospanova

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1166038

Öz

Tarih boyunca çeşitli Türk halkları ile Rus halkı arasındaki ilişkiler; siyasi, ticari, sosyal ve kültürel boyutlarda komşuluk içerisinde bazen de savaş şartlarında sürdürülmüştür. Dolayısıyla karşılıklı etkileşimin dil alanında da olması, doğal ve kaçınılmaz olmuştur. Türkçenin Rusçadan çok sayıda kelime aldığı gibi tersi bir gelişme de söz konusudur. Bu serüvende Türkçe, alıcı dil olmakla birlikte verici dil ve bazen de aracı dil görevlerini üstlenmiştir.
Çalışmada, doğrudan Türkçeden veya yabancı kökenli olup Türkçe aracılığıyla Rusçaya geçen ve daha sonra Rusçadan geri ödünçlenen sözcükler üzerinde durulmuştur. Kazak Türkçesinde hâlihazırda kullanılan ve kullanımdan düşmüş, Rusçadan geri ödünçleme yoluyla gelen bazı sözcükler ele alınmış; bunların Rusçadaki anlamları, Kazak Türkçesindeki anlamları ile kullanım şekilleri incelenmiş; sözcüklerin köken bilgileri açıklanmaya çalışılmıştır.
Çalışmanın amacı, genelde Rusça olarak bilinen sözcüklerin Türkçe kökenli oluşlarına dikkat çekmektir. Ayrıca bu çalışmayla Kazak Türkçesi ile Rusça arasındaki kelime alışverişinde Kazak Türkçesinin alıcı dil konumundayken geri ödünçlemede bulunarak hem dilsel ihtiyaçları karşıladığını hem de söz varlığını zenginleştirdiğini ortaya koymak ve bu konuda yapılacak kapsamlı çalışmalara temel hazırlamak da amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkçesi, Rusça, geri ödünçleme, verici dil, alıcı dil, aracı dil., Kazakh language, Russian, reborrowing, donor language, recipient language, mediating language.

Reborrowed Words from Russian into the Kazakh Language

Öz

Throughout history, several Turkic and Russian peoples maintained political, commercial, social, and cultural relations as neigbours and sometimes even under conditions of war. Therefore, it is natural and inevitable that mutual interaction also takes place in the field of language. Just as the Turkish has borrowed numerous words from the Russian, there has also been a reverse development. In this process, Turkish has undertaken the function of donor language and sometimes mediating language as well as the recipient language.
This study focuses on words that are either directly taken from Turkish or that are derived from Russian and then transferred to Turkish. These words are discussed, their meanings in Russian, Kazakh, and Turkish are analyzed, their usage patterns are examined, and their etymology is described. These words, now in use in Kazakh, are quickly becoming out dated because they were reborrowed from Russian.
The study's objectives are to shed light on the Turkish roots of words commonly associated with Russian and to lay the groundwork for more in-depth research on this linguistic exchange whereupon the Kazakh language is the recipient language in word exchanges with Russian, while it also engages in reborrowing that satisfies both its linguistic requirements and enriches Kazakh vocabulary.
Keywords: Kazakh language, Russian, reborrowing, donor language, recipient language, mediating language.

Anahtar Kelimeler

Kazakh language, Russian, reborrowing, donor language, recipient language, mediating language.

Kaynakça

• Ahanov, K. (1965). Til Bilimine Kirispe. Almatı: “Mektep” Baspası.
• Aliyeva Esen, M. (2008). Rus Dilindeki Türkçe Kelimeler Üzerine Bir Tasnif Denemesi. Turkish Studies, 3(7), 364-382.
• Alkaya, E. (2020). Dede Korkut Kitabındaki Söz Varlığının Kazak Türkçesindeki İzleri. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 4(2), 153-188.
• Anikin, A. E. (2015). Russkiy Etimologiçeskiy Slovar’. Vıp. 9. Moskva: İnstitut Russkogo Yazıka im. V. V. Vinogradova RAN.
• Aşimbayeva, N., Rısbergenova, K., Mankeyeva, J. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. IV). B-D, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Äwezov, M. (2009). Äŋgimeler men Xiykayattar. Almatı: An Arıs Baspası.
• Baskakov, N. A. (1985). Tyurskaya Leksika v “Slove o Polku İgoreve”. Moskva: Nauka.
• Buribayeva, M. A. (2012). Tyurksko-Slavyanskiye Yazıkovıye Kontaktı Na Perekrestke Vremen i Tsivilizatsiy. Vestnik RUDN, Seriya Teoriya Yazıka. Semiotika. Semantika, 2, 15-23.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (2. bs.). Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Fasmer, M. (1986). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka (C. 1). Moskva: Progress.
• Fasmer, M. (1986). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka (C. 2). Moskva: Progress.
• Fasmer, M. (1987). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka (C. 4). Moskva: Progress.
• Fazıljanova, A., Ongarbayeva, N., Gabithanulı, K. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. XIII). S-T, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Gülsevin, G. (2010). Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım. Turkish Studies, 5(1), 57-76.
• Husainov, N. N. (2012). Slovar’ Tyurskih Osnov Russkogo Yazıka. Rus Teleneŋ Törki Nigezläre Süzlege. Ufa: Poligrafdizayn.
• Ibırayım, A., Janabekova, A., Rısbergenova, K. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. IX). Q-Q, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Janabekova, A., Januzak, T., Abilkasımov, B. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. XV). Ü-Ya, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Januzak, T., Omarbekov, S., Jünisbek, A. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. I). A-A, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Qazaq Tiliniŋ Qısqaşa Etimologiyalıq Sözdigi. (1966). Almatı: Qazaq SSR-nıŋ “Ğılım” Baspası.
• Kaliyev, G., Bizakov, S., Nakısbekov, O. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. II). A-B, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Kaliyev, G. ve Bolganbayev, E. (2006). Qazirgi Qazaq Tiliniŋ Leksikologiyası men Frazeologiyası (3. bs.). Almatı: Sözdik-Slovar’.
• Karaağaç, G. (1997). Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler. Türk Dili, (552), 499-510.
• Karaağaç, G. (2016). Türkiye Türkçesinin Geri Dönen Alıntıları. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi, (2), 67-78. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü-1. (1991). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kaydar, A. (2014). Ğılımdağı Ğumır. Qazaq Tili Etimologiyasınıŋ Ğılımiy-Teoriyalıq Negizderi. Almatı: “Sardar” Baspa Üyi.
• Konıratbayeva, J., Kaliyev, G., Yesenova, K. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. VI). J-J, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Küderinova, K., Jubayeva, O., Jolşayeva, M. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. VIII). K-Q, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Magavin, M. (2004). Kökbalaq. Almatı: Atamura.
• Malbakov, M., Ongarbayeva, N., Üderbayev, A. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. X). Q-M, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Malbakov, M., Yesenova, K., Hinayat, B. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. XIV). T-U, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Mankeyeva, J., Bizakov, S., Jünisbek, A. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. XI). M-O, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Momınova, B., Süyerkulova, B., Fazıljanova, A. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. VII). J-K, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Nurmagambetov, A. (1994). Bes Jüz Bes Söz. Almatı: Ravan.
• Ojegov, S. İ. ve Şvedova, N. Yu. (2006). Tolkovıy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: İTİ Tehnologii.
• Ospanova, G. ve Balci, O. (2021). Mirjaqıp Duwlatov’un Edebî Eserleri. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Radloff, W. (1899). Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy (C. 2/1). Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Radloff, W. (1905). Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy (C. 3/1). Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Radloff, W. (1911). Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy (C. 4/2). Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurskih Yazıkov (Obşçetyurskiye i Mejtyurskiye Osnovı na Glasnıye). Moskva: İzdatel’stvo “Nauka”.
• Süyerkulova, B., Januzak, T., Jubayeva, O. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. III). B-B, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• Şanskiy, N. M., İvanov, V. V. ve Şanskaya, T. V. (1971). Kratkiy Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: Prosveşçeniye.
• Şipova, E. N. (1976). Slovar’ Tyurkizmov V Russkom Yazıke. Alma-Ata: Nauka KazSSR.
• Şirin, H. (2020). Sözcük Hikâyeleri. Sözlerde Saklı Kültür (5. bs.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi. Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg.
• Türkçe Sözlük. (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üderbayev, A., Nakısbekov, O., Konıratbayeva, J. vd. (2011). Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, On Bes Tomdıq (C. XII). O-S, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.