Battle of Kušmēhan Between Sassanids and White Huns in the Period of Bahram Gur

Yıl 2023, Sayı: 39, 75 - 93, 07.12.2023

Ali Hüseyin Toğay

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1229790

Öz

In the 5th century AD, The Sassanid Empire, active in Iran, Mesopotamia and the Caucasus, faced the attacks of the White Huns, another powerful state. Bahram Gur’s political career, who managed to eliminate these attacks, entered thus, a glorious period. Most of the Arab and Persian sources have recordered in a legendary manner his political success after the victory on the the White Huns. His victory against the great army of the White Huns, with a very small military force, undoubtedly lies behind the exaggeration of the relevant sources. However, although contentemporary Arab-Persian sources and modern works emphasis on the asymmetry between the two armies’ size, this study readdresses the information and seeks answers on the reasons behind the battle, its location and dating. Finally, the paper elaborates on the reasons of Bahram Gur’s success towards the Huns and the impact of the battle on both states.

Anahtar Kelimeler

Sassanids, White Huns, Bahram Gur, Turkish Khagan, Battle of Kušmēhan

BEHRAM GUR DÖNEMİNDE SASANİLER VE AKHUNLAR ARASINDAKİ KUŞMİHAN MUHAREBESİ

Öz

MS. 5. yüzyılda; İran, Mezopotamya ve Kafkas bölgesinde etkin olan Sasani Devleti, dönemin bir diğer güçlü devleti sayılan Akhunların saldırılarıyla karşı karşıya kalmıştır. Bu saldırıları bertaraf etmeyi başaran Behram Gur’un siyasi serüveni parlak bir döneme girmiştir. Bu bağlamda çoğu Arap ve Fars kaynağı, Akhunlara karşı zafer kazanan Behram’ın bu siyasi başarısını efsanevi şekilde kaleme almışlardır. Behram’ın ilgili kaynaklara abartılı şekilde konu olmasının sebebi, onun çok az bir askeri kuvvetle Akhunların büyük ordusuna karşı kazandığı zaferle yakından alâkalıdır. Sasani şahının, Akhunlara karşı galibiyet kazandığı aşikârdır. Ancak onun bu zaferinin Arap - Fars kaynakları veya bu kaynakları referans alan günümüz araştırmacıların belirttiği gibi devasa bir orduya karşı gerçekleştiği bilgisi, gerçeği yansıtmamaktadır. Bu çalışma, Sasani ve Akhun ordularının büyüklüğü hakkındaki tartışmalar dışında bu muharebenin nerede, ne zaman ve ne tür gerekçelerden vuku bulduğu sorularına da cevaplar aramaktadır. Bunun yanında Behram Gur’un, Akhunlara karşı başarılı olmasının nedenlerinin yanı sıra muharebe sonuçlarının iki devlet açısından ne gibi önem taşıdığı konusu hakkında da bazı değerlendirmelerde bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sasaniler, Akhunlar, Behram Gur, Türk Kağanı, Kuşmihan Muharebesi

Kaynakça

• Akbulut, D. A. (2002). Akhunlar (Kionit / Hyon) ve Eftalitler Çağında Maveraünnehir ve Horasan'da Türkler. C.
• Güzel, K. Çiçek and S. Koca (Ed.), Türkler Ansiklopedisi içinde (ss. 831-844). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Avfî, S. M. (1374/1995). Cevâmiu’l-Hikâyât (C. Şûar, Haz.). Tahran: İntîşârât- î Sohen.
• Bel‘amî. (1353/1974). Tarih-i Bel‘amî (M. T. Bahar ve M.P. Genabadi, Haz.). Tahran: İntîşârât-î Zavar.
• Bosworth, E. I. (2012) Ispahbadh. Encyclopedia Iranica. 18 Eylül 2022 tarihinde http://dx.doi.org/10.1163/1573- 3912_islam_SIM_3666 adresinden erişildi.
• Boyce, M. (1975). On the Zoroastrian Temple Cult of Fire. Journal of the American Oriental Society, 95(3), 454-465.
• Boyce, M. (1983) Âdur Burzēn-Mıhr. Encyclopedia Iranica. 22 Ekim 2022 tarihinde https://iranicaonline.org/articles/adur-burzen-mihr-an-atas-bahram-see-atas-I adresinden erişildi.
• Christensen, A. (1385/2006). İran Der Zamanı Sâsânîyân (R. Yasmi, Çev.). Tahran: İntîşârât- î Seda.
• Cûzcânî. (1363/1984). Tabakat-ı Nasırî (C. 2) (A. Habibi, Haz.). Tahran: İntîşârât- î Dünya-ı Kitap.
• Dâkūkī, H. A. (1998). Hire. İslam Ansiklopedisi içinde (C. 33, ss. 122-124). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Daryaee, T. (2009). Sâsânîan Persia the Rise and fall of an Empire. New York: I. B. Tauris.
• Daryaee, T. (1392/2013). Nagofteha-yi İmparatoru Sâsânîyân. Tahran: İntîşârât- î Parsa.
• De Guignes, J.M. (1923). Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Batı Tatarlarının Tarih-i Umumisi (C. 2). İstanbul.
• Diakonoff, M. M. (1394/2015). Tarih-i İran Bastan (R. Erbab, Çev). Tahran: İntişarat- î Bungâh.
• Dignas, B. ve Winter, E. (2007). Rome and Persia in Late Antiquity Neighbours and Rivals. Cambridge: University Press.
• Dîneverî. (1371/1929). Ahbâr’üt-Tivâl (M. Damğani, Çev.). Tahran: İntişârat- î Bünyâd- î Ferheng.
• Enoki, K. (1959). On the Nationality of the Ephthalites. Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko, 18, 1-58. Tokyo.
• Farrokh, K. (2007). Shadows in the Desert. Ancient Persia at War. New York: Osprey.
• Firdevsî, (2005). Şehname (C. H. Mutlak ve M. Ü. Salar, Haz.) C. 6. New York.
• Frye, R. N. (1983). The History of Ancient Iran. München: C.H. Beck Puplishing.
• Gerdîzî. (1363/1984). Zeynü’l-Ahbâr A. Habibi (Haz). Tahran: İntişârat- î Dunya.
• Ghrisman, R. (1395/2016). Tarihi İran Ez Ağaz Ta İslam (M. Muin, Çev.). Tahran: İntişârat-ı Dunya.
• Gignoux, P. (1390/2010). Baz Nigâri Muhveta Bendiyan (A.r Kerimi, Çev.). Tahran: Bünyâd-î Dâiret’ül Maârif-i Bûzûrg-i İslam.
• Gyselen. R. (2004). Spāhbed. Encyclopedia Iranica. 13.09.2022 tarihinde https://www.iranicaonline.org/articles/spahbed adresinden erişildi.
• İbn Esir. (1985). El Kamil Fit Tarih Tercümesi (A. Ağırakça ve A. Özaydın, Çev.). İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbn Hurdâzbih. (1370/1991). Mesâlik ve’l-memâlik (H. Gharechanlou, Haz.). Tahran.
• İbn Miskeveyh. (1373/1994). Tecaribü'l-Ümem ve Tehâküb’ül fi Ahbar Muluk’ul el Arap ve el Acem Ümem (Y. Kelanter, Çev.). Meşhed.
• İbnü’l-Belhî. (1385/ 2006). Farsname (N. Rayned, Haz.). Tahran: İntişârat-î Esatir.
• İneyatullah, R. (1389/2010). İran ve Türkan Der Rüzigâr-ı Sâsâniyan. Tahran: İntişârat- î İlmi ve Ferhengi.
• Kapar, M. A. (2003). Lahmîler. İslam Ansiklopedisi içinde (C. 27, ss. 54-55). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Kârnâme-i Erdeşîr-i Bâbekân [Erdeşîr-i Bâbekân Destanı]. (A. H. Toğay, Farsça ve Pehlevice Aslından Notlandırarak Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Khodadad, R. (2017). Reorienting the Sâsânîans East Iran in Late Antiquity. Edinburgh: Edinburgh Press.
• Klíma, O. (1988). Bahrām V Gōr. Encyclopedia İranica. 12 Eylül 2022 tarihinde https://iranicaonline.org/articles/bahram-05 adresinden erişildi.
• Konukçu, E. (1973). Kuşan ve Akhunlar Tarihi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kurbanov, A. (2010). The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis (Basılmamış Doktora Tezi). Freie Universität. Berlin.
• Le Strange, G. (1905). The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia and Central Asia from the Moslem Conquest to the Time of Timur. Cambridge: Cambridge University Press.
• Litvinsky, B. (1996). The Hephthalite Empire (B. A. Litvinsky, Co- Zhang Guang-da, R. Shabani Samghabadi Ed.). History of Civilizations of Central Asia. Paris: UNESCO.
• Lukonin, V. (1350/1971). Temeddün İran Sâsânî (İ. Reza, Çev.). Tahran: İntişarat-ı Bungâh.
• Malcolm, J. (1829). The History of Persia C. 1. London: Murray.
• Marcellinus, A. (1935). Rerum Gestarum (J. C. Rolfe, Çev.). London: Cambridge Press.
• Markward, J. (1371/1992). İranşehr Ber Mebani Coğrafya-yi Moses Khorenatsi (M. Ahmedi, Çev). Tahran: İntişârât- î İttilaat.
• McGovern, W. M. (1939). The Early Empires of Central Asia: A Study of the Scythians and the Huns and the Part They Played in World History. Carolina: The University of North Carolina Press.
• Mesûdî. (2005). Murûc Ez-Zeheb (A. Batur, Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Meşkûr, C. (1365/1986). Tarih-i Siyasi Sâsâniyân. Tahran: İntîşârât- î Dünya.
• Mikani, K. (1393/2014). Revabat-ı Bizans ve İran. Tahran: İntişârat- î Bungâh.
• Mîrhând. (1338/1959). Ravzatu's-Safa fi Sireti'l-Enbiya ve'l-Mülük ve'l-Hulefa. C. 1. Tahran: İntişârat-î Hayyam.
• Moses Khorenatsi. (1370/1992). Tarihi Ermeniyan (E. Bağdasaryan, Çev.). Tahran: İntîşârât- î Parsa.
• Mücmelü’t-Tevârih ve’l-kısas (1318/1939) (M. Ş. Bahar, Haz.). Tahran.
• Nöldeke, T. (1378/1999). Târîh-i İrânîyân ve Arabhâ der Zaman-ı Sasaniyan (A. Zeryâb, Çev.). Tahran: Encümen-i Âsâr-ı Milli.
• Perviz. R. (1382/2003). Hezarhâyi Gomşede: Sasaniyan. Tahran: İntişârat- î Tus.
• Potts, D. (2018). Sasanian Iran and Its Northeastern Frontier: Offense, Defense and Diplomatic Entente. N. Di Cosmo (Ed.), Empires and Exchanges in Eurasian Late Antiquity Rome, China, Iran, and the Steppe, Ca. 250-750 içinde (ss. 287-301). Cambridge: Cambridge University Press. Publishing.
• Rahbar, M. (1389/2010). Kaveşha-yi Bastan Şinasi Bandian Dargez. Gozareşha-yi Bastan Şinasi, (4-5), 90-91
• Rawlinson, G. (1976). The Seventh Great Oriental Monarchy: or the Geography, History, and Antiquities of the Sassanian or New Persian Empire. London.
• Saleh, K. ve Safarzaie, A. (2010). Revabat-ı Heyatale ve Sasaniyan. Quarterly Bulletin of Greater Khorasan, 5, 91- 112.
• Schippmann, K. (1386/2007). Mebani Tarih-i Sâsânîyan (K. Cihandari, Çev.). Tahran: İntişârat- î Farzan.
• Seâlibî, E. M. (1900). Ğureru Ahbâri Mülûki'l-Furs ve Siyerihim (H. Zotenberg, Haz.). Paris.
• Syvänne, I. (2010). The Reign of Bahrām V Gōr: The Revitalization of the Empire through Mounted Archery. Hıstorıa ı Śwıat, 4. ss.71-102.
• Şehbazi, Ş. (1389/2010). Tarihi Sasaniyan. Tahran: İntişârat-î Danuşgâhi.
• Taberî, M. B. C. (1398/2019). Tarih-i Taberî Cilt II (E. Pâyende, Çev.). 11. bs., Tahran: İntişârat- î Esatir.
• Tafazzoli, A. (2000). Sâsânîan Society. New York: Bibliotheca Persica Press.
• Tezcan, T. (2002). Kuşanların Menşei. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca. (Ed.), Türkler Ansiklopedisi içinde (ss. 789- 814). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tezcan, T. (2006). Kionit/Kidarit, Hüna / Akhun ve Eftalitler. Hindistan Türk Tarihi Araştırmaları, 12, 2-53.
• Theophanes Confessor. (1997). The Chronicle, Byzantine And Near Eastren History, Ad 284-813 (C. Mango ve R. Scott, Çev.). Oxford.
• Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Toğay, A. H. (2023a). Part Tarihine Giriş. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul.
• Toğay, A. H. (2023b). Sasani Devletinin Tarihi Kaynakları. Ankara: Berikan Yayınları.
• Ya‘kūbî. (1382/2003). Tarih-i Ya‘kūbî Cilt I (M. İ. Ayeti, Çev.). Tahran: İntişârat-ı İlmi Ferhengi.
• Zerrînkûb, A. ve Ruzbeh. A. (2019). Sâsânîlerin Siyasi Tarihî (A. H. Toğay, Çev.). İstanbul: Önsöz Yayıncılık.