The Etymology of the Word oruk in the Tonyukuk Inscription

Yıl 2024, Sayı: 40, 97 - 110, 31.05.2024

Süleyman Hilmi Kızıldağ , Abdullah Yıldırım

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1332762

Öz

Apart from the important historical information the 8th century Tonyukuk inscription contains, the inscription contributes greatly to the vocabulary of Old Turkic. In particular, the word oruk believed to be one of the words found only in the Tonyukuk inscription but not in the other Old Turkic inscriptions received great etymological attention. Unlike the previous studies, this paper claims that the word derives from the word or, “pit, ditch, channel, dug place, space”, which is found in historical Turkic texts and continues to exist in some Turkic dialects today.
This study conducted a prospective analysis on the word oruk giving primarily the Turcologists’ contextual meaning of the word in the Tonyukuk inscription, the place of the line in the plot of the inscription, the reading and translations of the line. Then, it indicates the uses of the word in historical texts and dictionaries and its meanings in contemporary Turkish dialects where it continues to exist, thus, stating the meanings the word acquired in a historical context. Finally, based on this analysis In the light of all these data, the word is scrutinized semantically and morphologically to construct a new evaluation about its etymology.

Anahtar Kelimeler

Tonyukuk inscription, the word oruk, etymology, vocabulary, noun or.

TONYUKUK YAZITINDAKİ oruk SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ

Öz

Tonyukuk yazıtı, içerdiği önemli tarihî bilgilerin yanı sıra Eski Türkçenin söz varlığına büyük ölçüde katkı sağlayan yazıtlardan biri olması açısından da önemlidir. Eski Türk yazıtlarından yalnızca Tonyukuk yazıtında tanıklanıp diğer yazıtlarda bulunmayan sözcüklerden biri olan oruk sözcüğü üzerine daha önce etimolojik görüşler belirtilmiştir. Bu çalışmada, önceki çalışmalardan farklı olarak sözcüğün tarihî Türk metinlerinde bulunan ve günümüzde bazı Türk lehçelerinde de varlığını sürdüren or “çukur, hendek, kanal, kazılmış yer, boşluk” sözcüğünden türediği öne sürülmüştür.
Çalışmada, oruk sözcüğü üzerine prospektif bir inceleme yapılmıştır. Öncelikle sözcüğün Tonyukuk yazıtında geçtiği yerdeki bağlam anlamı, satırın yazıtta anlatılan olay örgüsündeki yeri, satırın Türkologlar tarafından okunması ve çevirileri hakkında bilgiler verilmiştir. Ardından sözcüğün tarihî metinler ve sözlüklerdeki kullanımları gösterilmiş, yaşamaya devam ettiği çağdaş Türk lehçelerindeki anlamları belirtilmiştir. Böylece sözcüğün süreç içerisinde kazandığı ve karşıladığı anlamlar belirtilmiştir. Daha sonra sözcüğün etimolojisi üzerine önceden yapılmış olan çalışmalardan bahsedilmiştir. Bütün bu verilerin ışığında oruk sözcüğü, anlambilimsel ve biçimbilimsel açıdan incelenerek sözcüğün etimolojisi hakkında yeni bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tonyukuk Yazıtı, oruk sözcüğü, etimoloji, söz varlığı, or ismi

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (2020). Yorı- (…> yürü-) eylemi nereden geliyor?. BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 1(1), 1-19.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: TDK.
• Arat, R. R. (1988). Kutadgu Bilig Çeviri II. Ankara: TTK.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: TTK.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: TDK.
• Aydın, E. (2021). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. İstanbul: Kronik Kitap Yayınları.
• Bang, W. ve Gabain A. v. (1929). Türkische Turfan-Texte I. Berlin.
• Bang, W., Gabain A. v. ve Arat, R. R. (1934). Türkische Turfan-Texte VI. Berlin.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. Moskva.
• Battulga, T. (2019). Oruk Yazıtı. Asya Araştırmaları Dergisi, 1(3), 87-100.
• Berta, A. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Ankara: TDK.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Clauson, S. G. (1976). Tonyukuk Abidesi Hakkında Bazı Notlar (İ. Enginün, Çev.). Türkiyat Mecmuası, 18, 141-148.
• Çankaya, S. (2014). Kırgız Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Durgut, H. (1995). Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî (Cild-i Evvel) adlı Eserin Transkripsiyonu (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: a Functional Approach to the Lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergin, M. (2006). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri (M. Akalın, Çev.). Ankara: TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: TDK.
• Kasai, Y. (2008). Die Uigurischen Buddhistischen Kolophone (Berliner Turfantexte XXVI). Turnhout: Brepols Publishers.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK.
• Kekevi, İ. (2020). Tonyukuk Yazıtında Geçen “oruk” Sözcüğünün Etimolojisi ve Bağlam Anlamı. Karadeniz Araştırmaları. XVII/66, 539-547.
• Kenesbayoğlu, İ. K., Ahmedoğlu, F. Ş., Bolganbayoğlu, E., Canuzakoğlu, T., Çerkeş, G., Cubanoğlu, E., İmambayoğlu, A., Mahmudoğlu, A., Musaldayoğlu, E., Nurgaziyma, D. ve Tacimuratoğlu, A. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü (H. Oraltay, N. Yüce ve S. Pınar, Çev.). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi. Ankara.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (G. Karaağaç, Çev.). Ankara: TDK.
• Malov, S. Y. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti. Moskva.
• Naskali, E. G. ve Duranlı, M. (2019). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). Ankara: TDK.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları (3. bs.). Ankara: TDK.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 1.
• Ölmez, M. (2015). Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Radloff, W. (1899). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Zweite Folge). St.-Petersburg.
• Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Tekin, T. (1994). Türk Dillerinde Önseste y Türemesi, Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 51-66.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları. İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18. İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Useinov, S. M. (2007). Russko-Krımskotatarskiy Krımskotatarsko-Russkiy Slovar. Simferopol: Tezis.
• Uygur, C. V. (2020). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yıldız, H. (2015). Eski Türkçe ile Yakutçanın Sözvarlığının Ünlüyle Başlayan Sözcükler Bakımından Karşılaştırılması (Basılmamış Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü I, II (A. Taymas, Çev.). Ankara: TDK.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK.