COMPARATIVE ANALYSIS OF TURKEY, USA AND RUSSIA’S POLICIES TOWARDS THE LIBYAN CIVIL WAR

Yıl 2023, Cilt: 14 Sayı: 64, 11 - 56, 25.04.2023

Muhammed Ebrar Uzunöner , Tolga Çıkrıkçı

https://doi.org/10.59281/turkiz.1205348

Öz

In 2011, the Arab Spring, which started in 2010, spread to Libya and people started to protest against Muammar Gaddafi's rule. The clashes between Gaddafi and the people turned bloody in the following days and evolved into the Libyan Civil War. Although many states were involved in the Libyan Civil War, Turkey, the United States and Russia came to the fore as important actors in this period and influenced the course of the civil war. In this study, the policies of Turkey, the United States and Russia, which have influenced the course of the Libyan Civil War, which is assumed to have started on February 17, 2011 and ended on October 23, 2020, are first explained in terms of the aforementioned states, and then tried to be described with the method of comparative foreign policy analysis.

Anahtar Kelimeler

Turkey, USA, Russia, Libyan Civil War, Comparative Foreign Policy Analysis

TÜRKİYE, ABD VE RUSYA’NIN LİBYA İÇ SAVAŞINA YÖNELİK POLİTİKALARININ KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ

Öz

2010 yılında başlayan Arap Baharı olayları, 2011 yılında Libya’ya da sirayet etmiş ve halk Muammer Kaddafi yönetimine karşı protestolara başlamıştır. Kaddafi ile halk arasında yaşanan çatışmalar ilerleyen günlerde kanlı bir hal alarak Libya İç Savaşı’na evrilmiştir. Libya İç Savaşı’na birçok devletin müdahil olmasına rağmen Türkiye, ABD ve Rusya, bu dönemde önemli aktörler olarak ön plana çıkmış ve iç savaşın gidişatını etkilemiştir. Bu çalışmada Türkiye, ABD ve Rusya’nın 17 Şubat 2011 tarihinde başlayıp 23 Ekim 2020 tarihinde sonlandığı varsayılan Libya İç Savaşı’nın gidişatını etkileyen politikaları ilk olarak bahsi geçen devletler özelinde açıklanmaya daha sonra karşılaştırmalı dış politika analizi metoduyla betimlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, ABD, Rusya, Libya İç Savaşı, Karşılaştırmalı Dış Politika Analizi

Kaynakça

• Abay, E. G. (2020). Hafter Ateşkes Anlaşmasını İmzalamadan Moskova’dan Ayrıldı. AA, 14 Ocak 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/hafterateskes-anlasmasini-imzalamadan-moskovadan-ayrildi/1701753 (erişim: 15.02.2021)
• Akhiyadov, M. (2020). GÖRÜŞ- Rusya’nın Libya Politikası. AA, 6 Nisan 2020, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/gorus-rusya-nin-libyapolitikasi/1794069 (erişim: 16.05.2022)
• Alemdar, A. (2020). Libya’da UMH Hükümeti ile Halife Hafter Ateşkes Görüşmelerine Başlama Kararı Aldı. DefenceTurk, 2 Haziran 2020, https://www.defenceturk.net/libyada-umh-hukumeti-ile-halife-hafterateskes-gorusmelerine-baslamayi-kabul-etti (erişim: 25.02.2021)
• Allahverdi, S. (2019). ABD’li Heyet Libya’da Halife Hafter ile Görüştü. AA, 26 Kasım 2019, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/abdli-heyet-libyada-halifehafter-ile-gorustu/1655391 (erişim: 26.04.2022)
• Altunkaya, T. (2016). ABD Libya’da IŞİD Hedeflerini Vurdu. Euronews, 1 Ağustos 2016, https://tr.euronews.com/2016/08/01/abd-libya-da-isidhedeflerini-vurdu (erişim: 11.04.2022)
• AP News. (2019, 19 Nisan). “Trump Calls Libyan Commander Pushing to Seize Tripoli”. https://apnews.com/article/0a96df2decf94028a1569d202f3bc6e9 (erişim: 23.05.2022)
• Arslan, E. (2022). Primakov Doktrini Nedir, Putin Ne Yapmak İstiyor?. STRASAM, 27 Şubat 2022, https://strasam.org/ua-iliskiler/uluslararasisorunlar/primakov-doktrini-nedir-putin-ne-yapmak-istiyor-564 (erişim: 07.03.2022)
• Aslan, M. (2021). Libya’nın Kalıcı Belirsizliği: Birçok Yanlıştan Tek Doğru ve Açmazlardan Bir Sonuç Çıkartmak?. Türk Siyaset Bilimi Dergisi, 4 (1): 1- 20.
• Aşkın, E. B. (2022). Libya 5+5 Ortak Askeri Komitedeki Hafter’in Temsilcileri Çalışmalarını Askıya Aldı. AA, 09 Nisan 2022, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/libya-5-5-ortak-askeri-komitedekihafterin-temsilcileri-calismalarini-askiyaaldi/2559610#:~:text=.%22%20ifadeleri%20kullan%C4%B1ld%C4%B1.- ,5%2B5%20Ortak%20Askeri%20Komite,g%C3%BC%C3%A7lerinden%20 be%C5%9Fer%20ki%C5%9Filik%2 0heyetler%20bulunuyor (erişim: 10.04.2022)
• Aydemir, H. (2019). Libya’nın İstikrarın Sağlanmasında Ekonomik Kalkınmanın Rolü. Ankara: Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydemir, M. (2020). Libyalı Yetkililer, Cenevre’de Varılan Ateşkesin, Türkiye ile İmzalanan Askeri Anlaşmaları Etkilemeyeceğini Duyurdu. AA, 26 Ekim 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/libyali-yetkililer-cenevrede-varilan-ateskesin-turkiye-ile-imzalanan-askeri-anlasmalarietkilemeyecegini-duyurdu-/2018967 (erişim: 20.05.2022)
• Ayhan, V. (2011). Libya İç Savaşı: Kabileler Arası İktidar Mücadelesi. Ortadoğu Analiz, 3 (27): 8-14.
• Ayhan, V. (2011a). Libya Savaşı, Uluslararası Etkileri ve Türkiye’nin Konumu. Ortadoğu Analiz, 3 (28): 8-18.
• Bağbaşlıoğlu, A. (2017). “İnsan Güvenliği ve NATO: NATO’nun Ege Misyonu Örneği”. Devlet Doğasının Değişimi: Güvenliğin Sınırları. (ed.) Sakman, T. İstanbul: Tasam Yayınları. https://tasam.org/Files/Icerik/File/%C4%B0GK2Kitap_(1)_pdf_22529a8 e-23f1-4c8d-8b04-661d152a078d.pdf (erişim: 15.02.2022)
• Barakanova, K. (2018). Continuity And Change In The Soviet And Russian Foreign Policies In The Middle East: The Cases Of Egypt And Libya (1943- 2017). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Orta Doğu Enstitüsü.
• Bayar, A. (2020). AFRICOM: Rusya Libya’ya En Az 14 Uçak Daha Gönderdi. DefenceTurk, 27 Mayıs 2020, https://www.defenceturk.net/africomrusya-libyaya-en-az-14-ucak-daha-gonderdi (erişim: 23.04.2022)
• Bayraktar, B. (2020). Rusya Orta Doğu’da Ne Yapmak İstiyor?. AA, 18 Mart 2020, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/rusya-orta-dogu-da-ne-yapmakistiyor/1770192 (erişim: 19.05.2022)
• BBC. (2011, 25 Şubat). “Trablus’taki Göstericiler Ateş Altında”. https://www.bbc.com/turkce/haberler/2011/02/110225_libya_update (erişim: 06.06.2021)
• BBC. (2011a, 23 Kasım). “Libya’da Geçici Hükümet Kuruldu”. https://www.bbc.com/turkce/haberler/2011/11/111123_libya_interim (erişim: 01.02.2022)
• BBC. (2020, 19 Ocak). “Libya Konferansı: Berlin’de Düzenlenen Konferansta Tarafların Beklentileri Neler?”. https://www.bbc.com/turkce/haberlerdunya-51152023 (erişim: 18.02.2021)
• Bilensoy, İ. (2018). George W. Bush ve Barack Obama Dönemlerinde Terörizme Karşı Uygulanan Politikaların Karşılaştırılması. Lectio Socialis, 2 (1): 50-73.
• Blanchard, M. C. (2016). Libya: Transition and U.S. Policy. CRS Report.
• Bloomberg HT. (2011, 24 Şubat). “Obama: Libya’daki Şiddet Kabul Edilemez”. https://www.bloomberght.com/haberler/haber/864390-obamalibyadaki-siddet-kabul-edilemez (erişim: 25.05.2021)
• Bloomberg HT. (2011a, 21 Mart). “Putin’den ‘Haçlı Seferi’ Benzetmesi”. https://www.bloomberght.com/haberler/haber/868401-putinden-hacliseferi-benzetmesi (erişim: 10.05.2022)
• BMGK. (2011). “S/RES/1970 2011”. https://www.un.org/securitycouncil/s/res/1970-%282011%29 (erişim: 19.07.2021)
• BMGK. (2011a). “S/RES/1973 2011”. https://www.un.org/securitycouncil/s/res/1973-%282011%29 (erişim: 19.07.2021)
• BMGK. (2015, 23 Ekim). “Resolution 2259”. http://unscr.com/en/resolutions/2259 (erişim: 20.12.2021)
• Boynton, C. A. Jr. (1971). Little Man, What Now?. ABD.
• Bölme, Selin vd. (2011). İsyan, Müdahale ve Sonrası: Libya’da Dönüşümün Sancıları, SETA Rapor, 2011, http://file.setav.org/Files/Pdf/libyadadonusumun-sancilari.pdf (erişim: 20.10.2021)
• Canlı E. ve Uçar, M. N. (2020). Kahire’de Toplanan Hafter Cephesinden 8 Haziran’da Ateşkes Çağrısı. AA, 06 Haziran 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kahirede-toplanan-hafter-cephesinden8-haziranda-ateskes-cagrisi-/1867620 (erişim: 07.08.2021)
• Canlı, E. (2021). Arap Baharı’nın İlk Devriminin Üzerinden 10 Yıl Geçti, AA, 14 Ocak 2021, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/arap-baharinin-ilkdevriminin-uzerinden-10-yil-gecti/2109556 (erişim: 22.02.2021)
• Chreky, A. (2020). ‘Libya’da Amerikan Varlığı’. Libya Krizi: Bölgesel ve Küresel Aktörlerin Politikaları. (ed.) Duran, B. ve Ataman, M. İstanbul: Epub Turkuvaz.
• Cihangir, M. (2018). Arap Baharı’nın Yemen’e Ekonomi-Politik Etkileri: Optimist Çizgiden Pesimist Bir Doğrultuya Yönelişin Analizi. Turkish Studies Economics, Finance and Politics, 13 (22): 165-177.
• CNN Türk. (2011, 25 Mart). “Komuta NATO’da, Hava Üssü İzmir’de”. https://www.cnnturk.com/2011/dunya/03/25/komuta.natoda.hava.ussu .izmirde/611062.0/index.html (erişim: 25.09.2021)
• Cumhuriyet. (2012, 5 Ocak). “ABD Ordusu Yeniden Yapılanıyor”. https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/abd-ordusu-yeniden-yapilaniyor310756 (erişim: 16.05.2022)
• Çakır, S. (2022). Rusya’nın Libya Krizi Politikası. Topkapı Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (1): 89-100.
• Çopur, H. (2019). Senato, Libya’da Çıkan Amerikan Silahlarının Soruşturulmasını İstiyor. AA, 2 Şubat 2019, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/senato-libyada-cikan-amerikansilahlarinin-sorusturulmasini-istiyor/1521481 (erişim: 24.04.2022)
• Dala, M. (2021). Libya’nın Güneyindeki Olaylar ABD ve Rusya’nın Kaddafi Üzerinden Çekişmesini Yansıtıyor. AA, 21 Aralık 2021, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/libyanin-guneyindeki-olaylar-abd-verusyanin-kaddafi-uzerinden-cekismesini-yansitiyor/2453154 (erişim: 22.05.2022)
• Dalaa, M. (2022). İki Kutuplu Günlerine Dönen Libya’da Seçimler Uzak Çatışma Yakın İhtimal Görünüyor. AA, 06 Mart 2022, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/iki-kutuplu-gunlerine-donen-libyada-secimler-uzak-catisma-yakin-ihtimal-gorunuyor/2525465 (erişim: 07.03.2022)
• Danışman, J. (2011). Türkiye’nin Libya Politikasına Eleştiri. Deutsche Welle, 26 Mart 2011, https://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiyenin-libyapolitikas%C4%B1na-ele%C5%9Ftiri/a-14943958 (erişim: 20.09.2021)
• Davutoğlu, A. (2001). Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu. İstanbul: Küre Yayınları.
• De Rivera, J. (1968). The Psychological Dimension of Foreign Policy. Columbus: C. E. Merrill.
• Demir, M. (2020). Libya’da 2011 Sonrası Siyasal Süreçlerde Dış Aktörlerin Rolü. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dersan Orhan, D. (2018). Rusya Dış Politikasında Orta Doğu: Arap Baharı Sonrası Tehditler ve Fırsatlar. Avrasya Etüdleri, 53 (1): 87-116.
• Deutsche Welle. (2011, 31 Mart). “NATO Libya Operasyonunun Komutasını Devraldı”. https://www.dw.com/tr/nato-libya-operasyonununkomutas%C4%B1n%C4%B1-devrald%C4%B1/a-14959134 (erişim:12.12.2021)
• Deutsche Welle. (2011a, 22 Mart). “Fransa’dan Libya’da Komuta İçin Yeni Öneri”. https://www.dw.com/tr/fransadan-libyada-komuta-i%C3%A7inyeni-%C3%B6neri/a-14937385 (erişim: 17.09.2021)
• Deutsche Welle. (2019, 28 Aralık). “General Hafter Trablus’a Yaklaştı İddiası”. https://www.dw.com/tr/general-hafter-trablusayakla%C5%9Ft%C4%B1-iddias%C4%B1/a-51820001 (erişim: 22.06.2021)
• Deutsche Welle. (2020, 4 Haziran). “Libya’da Meşru Hükümete Desteğimiz Sürecek”. https://www.dw.com/tr/erdo%C4%9Fan-libyan%C4%B1nme%C5%9Fru-h%C3%BCk%C3%BCmetine-deste%C4%9Fimiz-artarakdevam-edecek/a-53688675 (erişim: 05.05.2021)
• Deutsche Welle. (2020a, 23 Haziran). “Mısır Libya’ya Girer Mi?”. https://www.dw.com/tr/m%C4%B1s%C4%B1r-libyaya-girer-mi/a53912993 (erişim: 25.08.2021)
• Deutsche Welle. (2021, 18 Kasım). “Libya’da Akile Salih Devlet Başkanlığına Aday”. https://www.dw.com/tr/libyada-akile-salih-devletba%C5%9Fkanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1na-aday/a-59853686 (erişim: 19.11.2021)
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı (BCA, BKDB), Kutu No: 326, Dosya No: 11, Sıra No: 3
• Doğan, G. ve Durgun, B. (2012). Arap Baharı ve Libya: Tarihsel Süreç ve Demokratikleşme Kavramı Çerçevesinde Bir Değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15 (1): 61-90.
• Doğan, S. (2021). Ak Parti Dönemi Türk Dış Politikası ve Ahmet Davutoğlu Etkisi (2002-2016). İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Domazeti, R. (2019). Akdeniz Enerji Denkleminde Libya Krizi ve Türkiye. İNSAMER, 28 Ocak 2019, https://insamer.com/tr/akdeniz-enerjidenkleminde-libya-krizi-ve-turkiye_1945.html (erişim: 02.06.2022)
• Domazeti, R. ve Altun, T. (2018). Libya: Çalınmış Devrim. İNSAMER, 59: 1-30.
• Duman, S. (2020). Emperyalizmin Gölgesinde Libya Sorunu. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 67: 301-309.
• Duman, S. (2022). Libya Sorunu ve Yeni Gelişmeler. KAFKASSAM, 10 Şubat 2022, https://kafkassam.com/selcuk-duman-libya-sorunu-ve-yenigelismeler.html (erişim: 15.06.2022)
• Durgun, Ş. (2017). İslamcı Anlayışlar Üzerinden Ortadoğu’ya Bakmak: Türkiye Merkezli Bir Değerlendirme. 3. Uluslararası Ortadoğu Bölgesi Sempozyumu.
• Düzsöz, E. (2021). Kaos İçerisinde Düzen Arayışı: Kaddafi Dönemi ve Sonrası Libya. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 9 (2): 295-330.
• Efegil, E. (2016). AK Parti Hükümetinin Orta Doğu Politikası ve ABD Yönetimi ile Batılı Uzmanların Eleştirileri. Gazi Akademik Bakış, 9 (18): 45-58.
• Efegil, E. (2018). Dış Politika Analizi (Ders Notları). İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• El-Kihya, M. Ö. (2011). Libya’nın Kaddafisi. (çev.) Yıldız İnal, S. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Emir, M. (2021). Arap Baharı ve Libya Gelişmeleri, USEIM, http://useim.ankara.edu.tr/wpcontent/uploads/sites/829/2021/02/mehmetemirarapbaharilibya.pdf (erişim: 02.02.2022)
• Erdoğan, S. (2015). Arab Uprisings and Russia’s International Standing. Gümüşhane Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 6: 253-263.
• Erdurmaz, S. (2012). Libya Arap Baharının Solan Yüzü. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Euronews. (2011, 9 Mart). “Libya Geçici Milli Konseyi, BM Tarafından Tanınmak...”. https://www.youtube.com/watch?v=_GWtOUobLg&ab_channel=euronews%28T%C3%BCrk%C3%A7e%29 (erişim: 15.10.2021)
• Euronews. (2020, 30 Mayıs). “Rusya’dan ABD’ye Yanıt: Sahte Olan Libya Dinarları Değil, ABD’nin Açıklamaları”. https://tr.euronews.com/2020/05/30/rusya-dan-abd-ye-yan-t-sahteolan-libya-dinarlar-degil-abd-nin-ac-klamalar (erişim: 28.05.2022)
• Faytre, L. (2020). ‘İmkan ve Kısıtlar Arasında Fransa’nın Libya Politikası’. Libya Krizi: Bölgesel ve Küresel Aktörlerin Politikaları. (ed.) Duran B. ve Ataman M. İstanbul: Epub Turkuvaz.
• Genugten, S. V. (2016). Libya in Western Foreign Policies, 1911-2011. London: Palgrave Macmillan.
• Gould, J. ve Kolb, W. L. (1964). A Dictionary of the Social Sciences. New York: The Free Press.
• Göçer, İ. ve Çınar, S. (2015). Arap Baharı’nın Nedenleri, Uluslararası İlişkiler Boyutu ve Türkiye’nin Dış Ticaret ve Turizm Gelirlerine Etkileri. KAÜ İİBF Dergisi, 6 (10): 51-68.
• Göksedef, E. (2020). Libya: Sirte Neden Önemli?. BBC, 24 Haziran 2020, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53135345 (erişim: 06.06.2022)
• Göngen, M. A. (2014). Arap Baharı Karşısında ABD’nin Tutumu. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33: 1-18.
• Gözen, R. (2011). Türkiye ve Arap Baharı: Değişimi Açıklamak ve Anlamak. ADAM Akademi, 2: 1-25.
• Güler, M. (2015). İç Savaşların Değerlendirilmesinde Model Önerisi ve Libya İç Savaşı İncelemesi. Savunma Bilimleri Dergisi. 14 (2): 45-75.
• Habertürk. (2020, 20 Ekim). “Muammer Kaddafi Kimdir? Ölümünün 9. Yıl Dönümü Olan Muammer Kaddafi Neden öldü?”. https://www.haberturk.com/muammer-kaddafi-kimdir-olumunun-9-yildonumu-olan-muammer-kaddafi-neden-oldu-2841395 (erişim:27.10.2021)
• Hermann, M. Hermann, C. F. ve Hagan, J. D. (1987). ‘How Decision Units Shape Foreign Policy Behavior’. New Directions in the Study of Foreign Policy. (ed.) Hermann, C. F. Kegley, C. W. ve Rosenau, J. N. Boston: Unwin Hyman.
• Holsti, K. J. (1994). International Politics: A Framework for Analysis. ABD: Pearson College Division.
• Hürriyet. (2021, 10 Haziran). “Arap Baharı Nedir, Nasıl Başladı? Arap Baharının Nedenleri ve Etkileri Nelerdir?”. https://www.hurriyet.com.tr/egitim/arap-bahari-nedir-nasil-basladiarap-baharinin-nedenleri-ve-etkiletinelerdir-41828980 (erişim: 11.06.2021)
• Independent. (2021, 29 Ocak). “ABD’den Türkiye ve Rusya’ya: Libya’dan Derhal Çekilin”. https://www.indyturk.com/node/307921/d%C3%BCnya/abddent%C3%BCrkiye-ve-rusyaya-libyadan-derhal%C3%A7ekilin (erişim: 29.04.2022)
• International Labour Organization (ILO). (2011, 5 Nisan). “Youth Unemployment in The Arab World is a Major Cause For Rebellion”. https://www.ilo.org/global/about-the-ilo/mission- ndobjectives/features/WCMS_154078/lang--en/index.htm (erişim: 03.03.2021)
• Işık, N. (2010). Arap Baharının Türk Ekonomisine ve Gaziantep Dış Ticaretine İzdüşümleri. DSpaceİnönü, http://abakus.inonu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11616/12118/nalan isik.pdf?sequence=1&isAllowed=y (erişim: 03.10.2021)
• İHH. (2014, 19 Aralık). “18 Aralık 2010: Arap Baharının Başlangıcı”. https://ihh.org.tr/haber/18-aralik-2010-arap-baharinin-baslangici-1975 (erişim: 20.12.2021)
• İleri, K. (2020). Obama’dan Trump’a ABD’nin Savrulan Libya Stratejisi. AA, 17 Ocak 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/obamadan-trumpa-abdninsavrulan-libya-stratejisi/1705499 (erişim: 20.04.2022)
• İskit, T. (2001). Dış Politika ve Dış Ekonomik İlişkilerin Yönetimi. Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, 3.
• Janis, I. (1972). Victims of Groupthink: Psychological Study of Foreign-Policy Decisions and Fiascoes. Houghton: Houghton Mifflin.
• Kalaycı, R. (2017). Sistem Modelleri Bağlamında Devletlerin Dış Politika Karar Verme Süreçlerinin Karşılaştırmalı Analizi: İran, Suudi Arabistan, Mısır ve Türkiye. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karakaya, İ. ve Çelik, M. T. (2021). Ortadoğu’da Arap Baharı Süreci ve Libya İç Savaşı. Akademik İzdüşüm Dergisi, 6 (1): 175-192.
• Kardaş, Ş. (2017). Trump Dönemi Amerikan Dış Politikası ve Türkiye. Ortadoğu Analiz, 9 (78): 8-9.
• Karkın, V. ve Yazıcı, Ö. (2015). Arap Baharı’nın Suriye’ye Yansıması ve Türkiye’ye Sığınan Mülteciler (Gaziantep Örneği). 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi, 4 (12), 201-213.
• Kaya, E. (2015). Dış Politika Değişimi: AKP Dönemi Türk Dış Politikası. KSBD, 7 (12): 71-91.
• Kekilli, E. (2016). Haftar’ın Darbe Girişiminden BM Çözüm Taslağına Libya Siyaseti. SETA Analiz, 152.
• Kekilli, E. (2017). Türkiye-Libya İlişkileri: Kriz Alanları ve İş Birliği İmkanları. SETA Analiz, 191.
• Kepsutlu, B. (2020). “Amerika’nın Ortadoğu Politikası, 90’lardan Bugüne, Başkandan Başkana Ortadoğu Politikası…”. (ed.) Şan, Ç. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Kerimoğlu, Y. (2017). Rusya’nın Libya Politikası ve Askerî Müdahale İhtimali. İNSAMER, 8 Nisan 2017, https://www.insamer.com/tr/rusyanin-libyapolitikasi-ve-askeri-mudahale-ihtimali_645.html (erişim: 12.05.2022)
• Khong, Y. F. (1992). Analogies at War: Korea, Munich, Dien Bien Phu, and the Vietnam Decisions of 1965. Princeton University Press.
• Kısacık, S. (2012). 1990 ve 2000’li Yıllarda Rus Dış Politikasında Temel Eğilimler. Uluslararası Politika Akademisi, 25 Ağustos 2012, http://politikaakademisi.org/2012/08/25/1990-ve-2000li-yillarda-rusdis-politikasinda-temel-egilimler/ (erişim: 04.05.2022)
• Kilani, F. (2019). General Halife Hafter: Libya’nın ‘Yeni Kaddafi’si Mi?. BBC, 10 Nisan 2019, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47868736 (erişim: 16.12.2021)
• Koca, N. (2021). Yemen’de Çatışmalı Süreç ve Dinamikleri. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 39 (2): 223-235.
• Koraltan, F. H. (2016). Bir Devrim Süreci: Arap Baharı. Yeni Ortadoğu: Toplum, Siyaset ve Ekonomi Konferansı, FMV Işık Üniversitesi Yayınları, https://www.academia.edu/33522283/Bir_Devrim_S%C3%BCreci_Arap_ Bahar%C4%B1 (erişim: 12.12.2021)
• Kuşoğlu, B. (2012). Libya Arap Baharına ‘NATO Katkısı’. Yasama Dergisi, 22: 100-120.
• Lacher, W. (2013). Fault Lines of The Revolution; Political Actors, Camps and Conflicts in The New Libya. Stiftung Wissenschaft und Politik Research Paper 4.
• Lacher, W. ve Cole, P. (2015). Farklı Dilde Siyaset Libya’nın Güvenlik Sektöründe Çatışan Çıkarlar. İstanbul: ORDAF, 11.
• Lasswell, H. D. (1936). Politics: Who Gets What, When, How. New York: Whittlesey House.
• Macridis, R. C. (1968). Comparative Politics and the Study of Government: The Search for Focus. Comparative Politics, 1 (1): 79-90.
• Madak, Ö. ve Gençalp, E. (2011). Libya Krizi ve Avrupa Birliği’nin Askeri Müdahale Girişimi. Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, 15 (25): 1-20.
• Mepa News. (2020, 2 Ocak). “Fayiz Es Serrac Kimdir?”. https://www.mepanews.com/fayiz-es-serrac-kimdir-32219h.htm (erişim: 22.05.2022)
• Mepa News. (2022, 29 Haziran). “Libya Ebu Selim Hapishanesi Katliamı”. https://www.mepanews.com/libya-ebu-selim-hapishanesi-katliami37537h.htm (erişim: 22.07.2022)
• Mzioudet, H. ve David, R. (2014). Personel Change or Personal Change? Rethinking Libya’s Political Isolation Law. Brookings, 17 Mart 2014, https://www.brookings.edu/research/personnel-change-or-personalchange-rethinking-libyas-political-isolation-law/ (erişim: 29.06.2021)
• Nebati, N. (2019). Ortadoğu’da Demokrasiyi Geliştirme Hareketi Olarak Arap Baharı. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication (TOJDAC), 9 (2): 178-190.
• NTV. (2011, 28 Şubat). “NATO’nun Libya’da Ne İşi Var”. https://www.ntv.com.tr/turkiye/natonun-libyada-ne-isivar,6VO1xU5PmkGhAGJtyRD3qA (erişim: 15.09.2021)
• Oduncu, R. (2020). ABD Başkanlık Seçimlerinin Libya Dosyasına Muhtemel Etkileri. Ortadoğu Analiz, 11 (96): 90-93.
• Oğuzlu, T. (2012). Komşularla Sıfır Sorun Politikası: Kavramsal bir Analiz. Ortadoğu Analiz, 4 (42): 8-17.
• Oran, B. (2010). Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar (Cilt II * 1980-2001). 12. Basım, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özdemir, Ç. (2018). Obama’nın Grand Stratejisinin Ortadoğu’ya Yansımaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Araştırmaları Enstitüsü.
• Özekin, M.K. (2020). Doğu Akdeniz’de Değişen Enerji Jeopolitiği ve Türkiye. Güvenlik Stratejileri, 16 (33): 1-51.
• Özgizep, M. (2022). Türkiye’nin Orta Doğu Politikasında Libya Müdahalesinin Yeri. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özkan, Ö. F. (2020). Arap Baharı ve Sonrasında ABD’nin Libya Politikası. LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 11 (2): 170-189.
• Öztürk, B. (2020). ‘Rusya’nın Libya Politikası: Mütevazı Yatırımla Çok Yönlü Kazanç’. Libya Krizi: Bölgesel ve Küresel Aktörlerin Politikaları. (ed.) Duran B. ve Ataman, M. İstanbul: Epub Turkuvaz.
• Özyürek, Ş. (2016). Arap Baharı Bağlamında Türkiye’nin Ortadoğu Ülkeleriyle İlişkileri. Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Polat, F. (2015). Libya 2015. ORMER Ortadoğu Yıllığı, https://www.ormer.sakarya.edu.tr/uploads/files/libya_2015_furkan_polat.pdf (erişim: 13.11.2021)
• Radikal. (2011, 20 Mart). “Erdoğan: Yeni Osmanlıcılığı Kabul Etmeyiz”. http://www.radikal.com.tr/dunya/erdogan-yeni-osmanliciligi-kabuletmeyiz-1043529/ (erişim: 19.05.2022)
• Rosenau, J. N. (1966). ‘Pre-theories and Theories of Foreign Policy’. Approaches in Comparative and International Politics. (ed.) Farrell, R. B. Evanston: Northwestern University Press.
• Sade, G. (2020). Rus Şirketin Malta’da Bastığı 1,1 Milyar Dolarlık Libya Dinarı Ele Geçirildi. Euronews, 30 Mayıs 2020, https://tr.euronews.com/2020/05/30/rus-sirketin-malta-da-bast-g-1-1-milyar-dolarl-k-libya-dinar-ele-gecirildi (erişim: 28.05.2022)
• Sağsen, İ. (2021). Arap Baharı, Türk Dış Politikası ve Dış Algılaması. Ortadoğu Analiz, 3 (31-32): 57-64.
• Saidakhmedova, G. (2019). Arap Krizi Çerçevesinde Libya İç Savaşı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sak, Y. (2015). Uluslararası Hukukta İnsancıl Müdahale ve Libya Örneği: Suriye’de Yaşanan ya da Yaşanacaklar için Dersler. Uluslararası İlişkiler Akademik Dergi, 11 (44): 121-153.
• Saka, H. (2020). Tehditler Bizi Korkutmuyor: UMH’den Sirte ve Cufra Mesajı. Yeni Şafak, 26 Temmuz 2020, https://www.yenisafak.com/dunya/tehditler-bizi-korkutmuyor-umhdensirte-ve-cufra-mesaji-3550688 (erişim: 25.07.2021)
• Sayın, Y. (2019). Arap Baharı ve Tunus’un Yasemin Devrimi’ni Yeniden Anlamak. International Journal of Politics and Security, 1 (2): 104-121.
• Scepanovic, J. (2021). Honest Broker or Status-Seeker: Russia’s Policy in Libya. Problems of Post-Communism, 21 Ekim 2021, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10758216.2021.1980052 (erişim: 19.05.2022)
• Schumacher, T. ve Nitoiu, C. (2015). Russia’s Foreign Policy Towards North Africa in The Wake of The Arab Spring. Mediterranean Politics, 20 (1): 97-104.
• Semerci, A. (2020). Libya’daki Meşru Yönetimden ‘Suheyrat Anlaşması’na Bağlılık’ Vurgusu. AA, 1 Ocak 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/- libyadaki-mesru-yonetimden-suheyrat-anlasmasina-baglilikvurgusu/1689757 (erişim: 02.01.2021)
• Snyder, R. C. Bruck, H. W. ve Sapin, B. (2002). Foreign Policy Decision-Making (Revisited). New York: Palgrave Macmillan.
• SonDakika. (2021, 14 Kasım). “Kaddafi’nin Oğlu Seyfülislam, Başkanlık Seçimleri İçin Adaylık Başvurusu Yaptı”. https://www.sondakika.com/haber/haber-kaddafi-nin-oglu-seyfulislambaskanlik-secimleri-14530180/ (erişim: 21.11.2021)
• Sönmezoğlu, F. (1987). Ansiklopedik Politika Sözlüğü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sprout, H. ve Sprout, M. (1956). Man-Milieu Relationship Hypotheses in the Context of International Politics. Princeton University: Center for International Studies.
• Sputnik. (2016, 9 Eylül). “ABD’liler, ‘Libya’da Tek Bir Amerikalıyı Kaybetmedik’ Diyen Clinton’a ‘Gerçekleri’ Hatırlattı”. https://tr.sputniknews.com/20160909/clinton-trump-libya1024784077.html (erişim: 14.04.2022)
• Strategic Comments. (2012). “Medvedev Döneminde Rus Dış Politikasının Değerlendirilmesi”. Strategic Comments, 2012, 18 (4).
• Suchkov, M. A. (2015). Russia and The Arab Spring: Changing Narratives and Implications for Regional Policies. Arab Center for Research & Policy Studies, 1 Aralık 2015, https://www.jstor.org/stable/pdf/resrep12696.pdf?refreqid=excelsior%3A7183a584872dc5f2b8f4154263ac131b&ab_segments=&origin=&acceptTC=1 (erişim: 06.05.2022)
• Şebin, E. (2021). Amerika Birleşik Devletleri’nin Ortadoğu Politikası: Barack Obama Dönemi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şentuna, T. (2019). Libya Askeri Müdahalesinin Uluslararası Hukuka Uygunluğu ve Koruma Sorumluluğu Kavramı Çerçevesinde Meşruiyeti. The Turkish Yearbook of International Relations, 50: 215-239.
• Tan, A. (2021). Arap Baharı’na Ne Oldu?, Independent, 5 Ocak 2021, https://www.indyturk.com/node/295436/t%C3%BCrki%CC%87yedensesler/arap-bahar%C4%B1na-ne-oldu (erişim: 06.01.2021)
• Tasnim News. (2016, 28 Ekim). “Libya UMH Başkanı: Rusya’yla İşbirliği Yapmak İstiyoruz”. https://www.tasnimnews.com/tr/news/2016/10/28/1224454/libyaumh-ba%C5%9Fkan%C4%B1-rusya-ylai%C5%9Fbirli%C4%9Fi-yapmakistiyoruz (erişim: 15.05.2022)
• Tekir, G. (2020). Russian-Turkish Involment in the Civil War in Libya. TRAD, 3: 190-215. The Guardian. (2011, 22 Eylül). “NATO to End Libya Campaing on 31 October”. https://www.theguardian.com/world/2011/oct/22/nato-endlibya-31-october (erişim: 14.05.2021)
• The White House. (2011, 25 Şubat). “Executive Order 13566–Libya”. https://obamawhitehouse.archives.gov/the-pressoffice/2011/02/25/executive-order-13566-libya (erişim: 01.04.2022)
• The White House. (2017, 1 Aralık). “Readout of President Donald J. Trump’s Meeting With Prime Minister Fayez Al-Sarraj of Libya”. https://ly.usembassy.gov/readout-president-donald-j-trumps-meetingprime-minister-fayez-al-sarraj-libya/ (erişim: 15.04.2022)
• Topçu, G. (2020). Libya’da Hükümet Güçlerinden Vatiyye Hava Üssü’ne Hava Saldırısı. AA, 28 Nisan 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/libyadahukumet-guclerinden-vatiyye-hava-ussune-hava-saldirisi/1820775 (erişim: 25.02.2022)
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (TCDB). (2021). “Türkiye-Libya Siyasi İlişkileri”. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-libya-siyasi-iliskileri.tr.mfa (erişim: 10.10.2021)
• UNSMIL. (2015, 17 Aralık). “Libyan Political Agreement”. https://unsmil.unmissions.org/sites/default/files/Libyan%20Political%2 0Agreement%20-%20ENG%20.pdf (erişim: 22.05.2022)
• UNSMIL. (2020, 23 Eylül). “Unsmil Welcomes Agreement Between Libyan Parties On Permanent Country-wide Ceasefire Agreement With Immediate Effect”. https://unsmil.unmissions.org/unsmil-welcomes-agreementbetween-libyan-parties-permanent-country-wide-ceasefire-agreement (erişim: 22.06.2021)
• UNSMIL. “Libyan Political Dialogue Forum”. https://unsmil.unmissions.org/libyan-political-dialogue-forum (erişim: 10.03.2021)
• Üstün, A. (2020). Türkiye-Libya İlişkileri (1951-2011). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Vandewalle, D. (2012). A History of Modern Libya. 2. Basım, New Hampsire: Cambridge University Press.
• Yeşilyurt, N. (2020). Dış Politika Analizi. Ankara Üniversitesi Açık Ders Malzemeleri, https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/185973/mod_resource/content/0/D PA.02.Hafta.2020.Uzaktan.pdf (erişim: 17.05.2022)
• Yıldırım, B. (2014). Libya 2014. ORMER Ortadoğu Yıllığı.
• Yılmaz, T. O. (2020). Doğu Akdeniz’de Türkiye’ye Yönelik Jeopolitik Kuşatma ve Libya Meselesi. Türkiye Günlüğü, 141: 5-34.
• Yusein, B. (2021). ABD’nin Orta Doğu Dış Politikası Yıllar İçinde Nasıl Bir Yol İzledi?. TASAM, 25 Şubat 2021, https://tasam.org/trTR/Icerik/63805/abdnin_orta_dogu_dis_politikasi_yillar_icinde_nasil_bir_ yol_izledi (erişim: 20.03.2022).