Dede Korkut'taki Kazılık Dağı

Yıl 2023, Cilt: 14 Sayı: 65, 91 - 132, 30.08.2023

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.59281/turkiz.1313065

Öz

Eski Türk tarihinin derinliklerinden, çağların içinden, asırları, bin yılları aşarak süzüle süzüle günümüze ulaşan Dede Korkut Destanları gerek Türk halkları arasında gerekse dünyada alanında önemli bir yere sahiptir. Dede Korkut’ta birçok yer adı geçmektedir. Bunlardan biri Kazılık Dağı/Kazılık’dır. Kazılık Dağı’nın adı Dede Korkut Kitabı’nda altı boyda geçmektedir. Dede Korkut’taki Kazılık Dağı, destanın alt coğrafyasında Türklerin anayurdu Orta Asya’dadır. Kazılık Koca’nın adı dolayısıyla Kazılık adı Dede Korkut’un Türkmenistan varyantında da geçmektedir. Dede Korkut’taki Aladağ, Karadağ, Karaçuk, Kazılık Dağı, Türkistan, Amıt Suyu/Amu Derya, Demirkapı vb. birçok yer adı destanın tarihi coğrafyasını yansıtmaktadır. Dede Korkut’ta Kazılık at ifadesi de geçmektedir ki, bu ifade ile eski çağlarda atlarıyla ünlü Kazılık bölgesinde yetişmiş bir at türünün kastedildiği söylenebilir. Kazılık adı, çeşitli Türk destan ve efsanelerinde, Türk boylarının folklor ürünlerinde de geçmektedir. Kazılık Dağı’nın adının kökünde bulunan Kaz sözcüğü; tarihin derinliklerinden gelen, tarihi süreç içerisinde İskitler/Sakalar, Kanglılar, Batı Gök-Türkleri, Türgişler, Oğuzlar, Hazarlar gibi Türk topluluklarından birbirine miras bırakılacak şekilde geleceğe aktarılarak günümüze kadar taşınan, Türklerin ortak hafızasında yaşatılmış olan Guz/Kuz/Kaz unsuruyla ilgilidir. Bu makalede, Dede Korkut’taki Kazılık Dağı; destanın alt coğrafyası ve üst coğrafyasındaki yeri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Coğrafya, Kazılık Dağı, Kazılık, Kaz

Kazilik Dagi In Dede Korkut

Öz

Dede Korkut Epics, which have reached the present day from the depths of the old Turkic history, through the ages, over the centuries and milennia, have an important place both among Turkic peoples and in the world. Many place names are mentioned in Dede Korkut. One of them is Kazilik Dagi/Kazilik. The name of Kazilik Dagi is mentioned in six epics in The Book of Dede Korkut. Kazilik Dagi in Dede Korkut is in Central Asia, the homeland of the Turks, in the sub-geography of the epic. The name Kazilik, hence the name of Kazilik Koca, is also mentioned in the Turmenistan variant of Dede Korkut. Many place names in Dede Korkut, such as Aladag, Karadag, Karacuk, Kazılık Dagi, Turkistan, Amit Suyu/Amu Derya, Demirkapi etc. reflect the historical geography of the epic. The expression Kazilik horse is also mentioned in Dede Korkut, which can be said to refer to a horse breed that was raised in Kazilik region, which was famous for its horses in ancient times. Kazilik name is also mentioned in various Turkic epics and legends, and in folklore products of Turkic tribes. The word Kaz, found in the root of the name of Kazilik Dagi; is related to the Guz/Kuz/Kaz element that comes from the depths of history, in the historical process has been kept alive in the common memory of the Turks, transferred to the future by being inherited from Turkic communities such as Scythians/Sakas, Kanglis, Western Gok-Turks, Turgishs, Oghuzs, Khazars. In this article, Kazilik Dagi in Dede Korkut; its place in the lower geography and upper geography of the epic were examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Geography, Kazilik Dagi, Kazilik, Kaz

Kaynakça

• Aimukhambet, Z. A. ve Rakhmetova, B. A. (2016). “Kazak Folkloru ve Edebiyatındaki Dede Korkut ve Mitopoetik Alan”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19- 23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 207-215.
• Akar, A. (2019). Bir Milli Kültür Değeri Olarak Dede Korkut Oğuznâmeleri. Nefes, (35), 76-83.,
• Akkoyun Koç, T. (2020). Dede Korkut Hikâyelerinde Söylem Çözümlemesi Ve Kültürel Kimliğin Öğretimi. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Aristov, N. A. (2014). Türk Halklarının Etnik Yapısı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Atay, D. (2018). Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı Boyu Destanında Dramatik Aksiyonu Sağlayan Görüntü Değerleri. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 6(3), 69-88.
• Birdoğan, N. (1996). Köroğlu - Bir Toplumsal Direnişin Destanı. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Budagov, B. E. (1994). Türk Uluslarının Yer Yaddaşı. Bakü: Elm.
• Bulduk, Ü. (1996). “Dede Korkut, Oğuz Elleri ve Kafkaslar”, I. Milli Kafkasya Sempozyumu, Kars, 25-29 Ekim 1995; Ankara Ü. DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 29, s. 247-251.
• Bulduk, Ü. (2020). “Dede Korkut’ta Geçen Oğuz Elleri”, Uluslararası Dede Korkut’un İzinde/Sözünde Çalıştayı (Bayburt 22 Temmuz 2019) Bildiriler Kitabı, ed. Üçler Bulduk ve Selma Köseoğlu. Bayburt: KUDAKA. s. 11-18.
• Çınar, A. A. (2000). “Dede Korkut Destanı’nda At ve At Kültürü”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 97-108.
• De Groot, J. M. ve Asena, G. A. (2011). 2500 Yıllık Çin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve Türkistan. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Deer, J. (1954). İstep Kültürü. çev. Şerif Baştav. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 12 (1-2), 159-176.
• Derman, A. ve Aslan, Z. (2016). “Çevre Eğitimi İçin Kültürel Bir Bakış Açısı: Dede Korkut Hikâyeleri”. Turkish Studies, Volume 11/14, s. 201-220.
• Duymaz, A. (1996). “Kıpçak Sahası Türk Destanlarında Bir Oğuz Alpı: Salur Kazan”, Millî Folklor, S. 31-32, s. 49-59.
• Duymaz, A. (1997). Bir Destan Kahramanı Salur Kazan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ercilasun, A. B. (1994). “Dede Korkut Kitabı ile Oğuz Destanı Arasındaki Münasebetler”, I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 69-89.
• Ercilasun, A. B. (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, A. B. (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdoğan, H. (2014). Dede Korkut Oğuznamelerinde Doğa, İnsan ve Mekân İlişkileri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergin, M. (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, P. (2003). “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Dağ Kültü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003/II, s. 75-88.
• Erkoç, H. İ. (2006). Askeri Tarih Açısından Köl Tigin. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26 (1), 203-226.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2021). Dede Korkut’taki Karacuk Çoban. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 134-179.
• Eyüboğlu, D. C. (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6(1), 87-145.
• Eyüboğlu, D. C. (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22), 275-315.
• Eyüboğlu, D. C. (2022c). Kazan Bey Oğlu Uruz Bey’in Tutsak Olduğu Boy’un Tarihi. Yazıt Kültür Bilimleri Dergisi, 2 (1), 95-118.
• Eyüboğlu, D. C. (2022d). Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’nun Tarihi. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 6 (2), 33-69.
• Gabain, A. V. (1944). “Köktürklerin Tarihine Bir Bakış”, çev. Saadet Ş. Çağatay, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 5, s. 685-696.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları
• Gömeç, S. (2009). “Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4 (2009), s. 210-217.
• Gumilev, L. N. (2002). Hunlar. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Güdek, O. (2007). ‘‘Dirse Han Oğlu Boğaç Han Destanı’’ndaki Bazı Motifler: Tabiat At Kırk Ak ve Kara Su. Folklor, Halkbilim Dergisi, 6(65), 30-39.
• Hacaloğlu, Y. ve Memişoğlu, R. (2005). “Dede Korkut Destanlarında Adları Geçen Oğuz Beylerinin Adlarını Taşıyan Yer Adları Üzerine Bir Deneme”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi (Prof. Dr. Turan Yazgan’a Armağan Özel Sayısı), S. 49, s. 772-815.
• Haznedaroğlu, A. (2020). “Salur Kazan Ve Yuvarlanan Taş Anlatısı Hakkında”, Journal Of Old Turkic Studies, C. 4, S. 2, s. 437-468.
• İbrayev, Ş. (2000). “Korkut ve Şamanizm”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 197-281.
• İbrayev, Ş. (2000). “Ebedî Miras”, akt. Nurettin Aksu, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 15-43.
• Karçığa, S. (2015). Dede Korkut Kitabı’nın Anlam Bilimsel Çözümlenmesinde Kavram Alanının Rolü. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karçığa, S. (2016). “Dede Korkut Kitabı’nda Hayvanla İlgili Kelimelerin Tasnifi”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(1), s. 12-33.
• Kâşgarlı Mahmûd (2005). Divânü Lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Margulan, A. (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Ögel, B. (1971). Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 1. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1994). “Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayındaki Oğuz Destanı Parçaları ile Karşılaştırma)”, I. SovyetTürk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 113-128.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, A. (2012). Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Rıza, N. (2004). “Dede Gorkut: Etnik-Gövmi Genezis Problemi”, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/II, S. 41, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 103- 106.
• Roux, J.-P. (2000). “DAĞ. Kozmik Eksen. Türkler ve Moğollar.”, çev. Gönül Yılmaz, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, 1. Cilt. yön. Yves Bonnefoy, Türkçe haz. Levent Yılmaz. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. s. 147.
• Seydimbek, A. (2000). “Korkut Ata Efsaneleri”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 49-95.
• Sümer, F. (1959). “Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”, Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, s. 359-455.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Sümer, F. (2007). “Oğuzlar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 33, s. 325-330.
• Şahin, A. (2017). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şahin, V. (2009). Boğaç Han Hikâyesinin Anlatı Düzlemindeki Görünümü. Turkish Studies, 4 (8), 2099-2128.
• Şahin, V. (2017). ‘Dede Korkut Hikâyeleri’nde Mekân Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 8, s. 1-49.
• Şen, C. (2018). Dede Korkut Anlatıları’nda Büyülü Gerçekçilik. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.