Archaıc words in the Karabakh dialect of the Azerbaijani language

Yıl 2021, , 241 - 250, 20.12.2021

Meherrem Memmedov

https://doi.org/10.30563/turklad.1001088

Öz

The article examines archaic words used in the lexicon of the Karabakh dialect of the
Azerbaijani language. First, the formation, area, position and other issues of the Karabakh
dialect are clarified. Today, the peculiarities of this dialect, as well as the intensity of archaic
Turkic words, once again confirm the settlement of ancient Turkic tribes in the region.
The Karabakh dialect belongs to the western group of Azerbaijani dialects due to its
geographical position and specific language features. Apart from Karabakh dialect, this group
also includes the Gazakh-Tovuz, Ganjabasar, Borchali and West Azerbaijani accentss.
Karabakh accents cover a wide area and differ from each other in their position. Although most
of these dialects have the characteristics of the western dialect; the Jabrayil, Zangilan and
Gubadli dialects are transitional in nature and have the characteristics of western and southern
dialects.
The lexicon of the Karabakh dialect consists of two parts - the general lexicon of the
Azerbaijani literary language and the words of the local dialect. In literary language, the general
lexicon is dominated by words of national character. Local dialect words are only unique to this
region. Such words distinguish the Karabakh dialect from both literary language and other
dialects. In addition, the dictionary of the dialect contains ancient Turkic words that are archaic
in the modern Azerbaijani literary language, but used in this region. Archaic words are
preserved in various ways; with the original form and meaning or with the constant meaning,
has been preserved in close to its original meaning as a result of changes in form and meaning.
The object of the article is archaic ancient Turkic words used in the Karabakh dialect of
the Azerbaijani language. The main purpose of the research is to select archaic words in the
Karabakh dialect in comparison with the literary language and determine the area and quantity,
ancient and modern phonetic structure, as well as their meaning in comparison with other
dialects of the Azerbaijani language, to follow their historical development on the basis of
ancient Turkic manyscripts, materials of modern Turkic languages and dialects.

Anahtar Kelimeler

Karabakh, Dialect, Form, Meaning, ancient words

AZƏRBAYCAN DİLİNİN QARABAĞ DİALEKTİNDƏ ARXAİK SÖZLƏR

Öz

Məqalədə Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektinin lüğət tərkibində işlənən arxaik sözlər
araşdırılır. Öncə Qarabağ dialektinin təşəkkülü, arealı, mövqeyi məsələlərə aydınlıq gətirilir.
Hazırda bu dialektin səciyyəvi xüsusiyyətləri, eləcə də arxaik türk sözlərinin intensivliyi
bölgədə qədimdən türk tayfalarının məskunlaşmasını təsdiqləyir.
Qarabağ dialekti coğrafi mövqeyinə və səciyyəvi dil xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan
dili şivələrinin qərb qrupuna daxildir. Bu qrupa Qarabağ dialektindən əlavə, Qazax-Tovuz,
Gəncəbasar, Borçalı və Qərbi Azərbaycan şivələri aiddir. Qarabağ şivələri geniş arealı əhatə
edir, bir-birindən mövqeyinə görə fərqlənir. Bu şivələrin əksəriyyətində qərb dialektinin
xüsusiyyətləri işlənir, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı şivələri isə keçid xarakterlidir; qərb və cənub
dialektlərinin xüsusiyyətlərinə malikdir.
Qarabağ dialektinin lüğət tərkibi iki hissədən-Azərbaycan ədəbi dili ilə ümumi leksika
və məhəlli dialekt sözlərindən ibarətdir. Ədəbi dillə ümumi leksika ümumxalq səciyyəli
sözlərdən ibarət olub üstünlük təşkil edir. Məhəlli dialekt sözləri isə yalnız bu region üçün
xarakterikdir. Belə sözlər Qarabağ dialektini həm ədəbi dildən, həm də digər şivələrdən
fərqləndirir. Bunlarla yanaşı, dialektin lüğət tərkibində müasir Azərbaycan ədəbi dilində
arxaikləşən, lakin bu bölgədə işlənən qədim türk sözləri də yayılmışdır. Arxaik sözlər müxtəlif
şəkildə mühafizə olunmuşdur; ilkin forma və mənasında vəya mənanın sabit qalması ilə,
formanın dəyişməsi, eləcə də forma və mənanın dəyişməsi nəticəsində ilkin mənasına yaxın
şəkildə qorunub saxlanmışdır.
Məqalənin obyekti Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektində işlənən arxaik qədim türk sözləridir.
Araşdırmanın əsas məqsədi Qarabağ dialektində işlənən arxaik sözləri ədəbi dillə müqayisədə
seçib Azərbaycan dilinin digər şivələrinə nisbətdə həmin sözlərin arealını, kəmiyyətini, qədim
və müasir fonetik tərkibini, eləcə də mənasını müəyyən etmək, qədim türk yazılı abidələrin,
müasir türk dilləri və dialektlərinin materialları əsasında tarixi inkişafını izləməkdir.

Anahtar Kelimeler

Forma, Qarabağ, Şivə, Qədim Sözlər, Məna

Kaynakça

• Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. (2007). Bakı: Şərq-Qərb.
• Ələkbərova, E. (2004). Qədim türk leksikası və Azərbaycan dili, Türk dillərinin tarixi- müqayisəli leksikologiya məsələləri. I cild, Bakı: Kitab aləmi.
• Əzizov, E. (2016). Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı: Elm və təhsil. Hacıyev, T. (2018). Cəbrayıl şivəsi. Bakı: Elm.
• Hacıyev,T. (1983). Azərbaycan dilinin yazıya qədərki izləri haqqında, Azərbaycan filologiya məsələləri. Bakı: Elm.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat- it- türk. Tərt. ed. Ramiz Əskər. C. IV, Bakı: Ozan. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü (2007). (tr: R.Toparlı, H.Vural, R.Karatlı), 2 Baskı, Ankara: Öncü Basımevi.
• Kitabi- Dədə Qorqud (1988). (tr: F.Zeynalov, S.Əlizadə). Bakı: Yazıçı.
• Dədə Qorqud Kitabı. Ensiklopedik lüğət (2004). (tr.T.Hacıyev, C.Bəydili). Bakı: Öndər.
• Məmmədov, Y. (1979). Orxon- Yenisey abidələrində adlar. Bakı: APİ nəşri.
• Məmmədli, M. (2019). Azərbaycan dialektologiyası. Bakı: Zərdabi Nəşr.
• Məmmədov, A. (2015). Tarixi yaddaş milli dil güzgüsündə. Bakı: ADMİU-nun nəşriyyatı.
• Zərir, M. (1991). Yusif və Züleyxa (trc. C.Qəhrəmanov, Ş.Xəlilov). Bakı: Elm.
• Qarabağnamələr (1989). (tr. A.Fərzəliyev). Bakı: Yazıçı.
• Rəcəbli, Ə. (2001). Qədim türkcə-Azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı.
• Rəcəbov, Ə.-Məmmədov, Y. (1993). Orxon- Yenisey abidələri. Bakı: Yazıçı.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2009). C. VI. Ankara.