AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ NİDA MORFEMLƏRİN DİAXRONİK-DİALEKTOLOJİ TƏDQİQİ (MAHMUD KAŞĞARİNİN ”DİVANİ-LÜĞƏT-İT-TÜRK” ƏSƏRİ ƏSASINDA)

Yıl 2022, , 357 - 367, 20.12.2022

Güdsiyye Gemberova

https://doi.org/10.30563/turklad.1204393

Öz

Azərbaycan dilinin tarixi məsələlərinin doğru çözümündə M.Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsərinin xüsusi yeri vardır. Tarixi morfologiyanın, eləcə də digər səviyyələrdə mühüm problemlərin bu abidənin materialları əsasında tədqiqi müasir araşdırmalarda vacib məsələdir. Düşünürük ki, Azərbaycan dilində nidaların tarixi inkişafını öyrənmək maraqlı nəticələrə gəlməyə imkan verəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Mahmud Kaşğari “Divan”ın lüğət-sözlüyünə nidaları da daxil etmişdir. Bu da tətbiqi dilçilikdə nidaların lüğəvi mənasının olmaması ilə bağlı olan yanlış fikirləri tamam alt-üst edir. Nidalar məzmunca bitmiş fikri ifadə etməklə bərabər, semantik baxımdan emosional, imperativ, vokativ və s. mahiyyət daşıyır. Nidaların tədqiqatında, əsasən, hiss və duyğuların ifadəsinə aid olan dil faktları öyrənilir. Digər növlər isə köməkçi nitq hissələrinin tərkibində ümumi halda qalır. Əslində, nidalar adı altında toplanmış belə sözlərin bir qismi hal-hazırda vokativlər kimi araşdırılır. Düşünürük ki, eyni fikirləri imperativ nidalar barədə də söyləmək mümkündür. Məqalədə Azərbaycan ədəbi dilində və şivələrdə daha intensiv olan nidalara diqqət verilir. Məsələn, Ay!/Az!; Əyə!/Əkə! və s. kimi insana aid olan nidalarla bərabər, insanın diğər canlılara görə istifadə etdiyi vokativ nidalar da tədqiqat obyektidir. Bu sıraya qədim türklərin ata, öküzə, oğlaqa, dəvəyə, şahinə və s. aid vokativ nidaları daxildir.
İnsanın ünsiyyət ehtiyacının ilk səsli ifadəsi olan nida morfemlərinin araşdırılması onların özünün morfonoloji izahı əsasında yerinə yetirilir. Bu zaman ortaya çıxan faktlar nida morfemlərin etimoloji çözümünə imkan verir və eyni zamanda həmin morfemlərin dildə sözyaratma imkanlarını açıb göstərir.

Anahtar Kelimeler

Azərbaycan dili, nida morfemləri, tarixi-dialektoloji, Divani-Lüğət-it-Türk

Destekleyen Kurum

Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi

Diachronic-dialectological research of interjection morphemes in the Azerbaijani (On the basis of the Diwan Lughat al-Turk by Mahmud Kashgari)

Öz

The Diwan Lughat al-Turk by Mahmud Kashgari has an important role in correct settlement of historical issues of Azerbaijani. Study of historical morphology as well as other issues in different levels on the basis of materials of this record is significant for modern research works. Study of historical development of interjections in Azerbaijani can pave the way for interesting conclusions. Notably, Mahmud Kashgari included interjections in his famous Diwan vocabulary. Interjections contain emotional, imperative, vocative and other substance in terms of semantic aspect. Study of interjections mainly includes linguistics facts belonging to expression of feelings and emotions, while some types stay in general in the structure of other parts of speech. A part of such words gathered under the name of interjections are currently studied as vocatives. The same approach can be displayed in regard to imperative interjections. In the article, attention has been paid to more intensive interjections in literary Azerbaijani and its accents. Study of interjection morphemes is implemented on the basis of their morphonological explanation. Facts enable us to achieve etymological conclusions of interjection morphemes and reveal the ability of lexicalization of such morphemes.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani, Diwan Lughat al-Turk, interjection morphemes, Historical-Dialectological, Divani-Lüğət-it-Türk

Kaynakça

• Adilov, M. (2012). Əyləncəli dilçilik. Bakı: Elm və təhsil.
• Adilov, M., Verdiyeva, Z., Ağayeva F. (1989). İzahlı dilçilik terminləri. Bakı: Maarif.
• Azerbaycan dialektoloji lüğəti. A-L (1999). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. A-Z. (2007), Bakı: Şərq-Qərb.
• Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji lüğəti. (2007). Bakı: Elm və təhsil.
• Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri. (1962), Bakı: Azərbaycan SSR EA Nəşriyyatı.
• Drevnetyurkskiy slovar (1969). Leninqrad: Nauka.
• Əskər, R. (2008). Mahmud Kaşğari və onun “Divanü- Luğat-it-Türk” əsəri. Bakı: MBM.
• Fransuzsko-russkiy, russko-fransuzskiy slovar. (1983). Moskva: Russkiy yazık.
• Hacıyev, K. (2005). Azərbaycan dilində nida. Bakı: Nurlan.
• Hüseynzadə, H. (1983). Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, III hissə, Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Maarif.
• Qəmbərova, Q. (2020). Azərbaycan dilinin Neftçala rayon şivələri. Bakı: Savad.
• Kazımov, Q. (2010). Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı: Elm və təhsil.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. Dörd cilddə. I cild, (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: R.Əskər) Bakı: Ozan.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. Dörd cilddə. II cild, (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: R.Əskər) Bakı: Ozan.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. Dörd cilddə. III cild, (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: R.Əskər) Bakı: Ozan.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü lüğat-it-türk. Dörd cilddə. IV cild, (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: R.Əskər) Bakı: Ozan.
• Mirzə, K. (2017). Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. (Tərcümə, tədqiq və şərh: İdris Abbasov) Bakı: Zərdabi LTD MMC.
• Mirzəzadə, H. (1962). Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası/Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Azərbaycan Dövlət Tədris-Pedaqoji Ədəbiyyatı nəşriyyatı.
• Mirzəzadə, H. (1990). Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı. Navoiy asarlari tilining izohli luğati. 2-jild, pdf. www/ ziyouz.com/ kutupxonasi/
• Rəcəbli, Ə. (2003). Göytürk dilinin sintaksisi. Bakı: Nurlan.
• Rəcəbli, Ə. (2006). Qədim türk yazısı abidələrinin dili. II hissə, Bakı: Nurlan.
• Somuncu, M. (2020). Dil Araştırmaları. Bahar 2020/26: s. 65-82.
• Şirəliyev, M. (2008). Azərbaycan dialektologiyasının əsasları/Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti, Bakı: Şərq-Qərb.
• Akalın, Ş. H. Türkiye Türkçesinde Ünlem. Çukurova Universitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi. https://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/4.php
• Şükürlü, Ə. (1981). Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: APİ-nin nəşri.
• Şükürov, E. (006). Köktürk ədəbi dilinin imlası. (Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı) Bakı.
• Tanrıverdi, Ə. (2017). Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil.