The /-sa/ suffixed connection prepositions in contemporary Turkic dialects

Yıl 2022, , 467 - 499, 20.12.2022

Seher Erenbaş Pehlivan

https://doi.org/10.30563/turklad.1206266

Öz

The suffix /-sA/, which is considered as the conjunctive mood in Turkey Turkish, has many other functions; but basically, this suffix still continues its old function of gerundium. Despite the fact that the /-sA/ suffix is conjugated by taking the personal ending in the conditional usages (except for subjunctive mood) and is not give judgement completely in the sentence like other indicative mood and subjunctive mood. Some researchers think that this suffix still functions as a gerundium and therefore it should be evaluated in the gerundium category. The suffix /-sA/ in the structure of the connecting prepositions in Turkish is also in the gerundium function and forms a subordinate clause based on the gerundium group. For this reason, it can be said that this suffix has become stereotyped over time and forms the connecting prepositions. There are very few studies that refer to the prepositional function or the connection function of the /-sA/ suffix, which has been studied many times before. Therefore this study is based on the determination of the conjunction prepositions formed by the /-sA/ suffix in contemporary Turkic dialects (Southwest/Southeast, Northwest/Northeast) especially in Turkey Turkish. It includes classification and evaluation based on the meaning or function it expresses in the sentence. Connecting prepositions, all of which were found to be subordinate clauses, were examined under 21 headings. Examples of each preposition were given. It has been revealed that some of the evaluated conjunctions with /-sA/ consists of 1st person singular, 2nd person singular and 2nd plural person conjugations. Most of them do not take the suffix and person suffixes. And all these prepositions have main auxiliary verbs (-i, ol-/bol-).

Anahtar Kelimeler

Connection Propositions, Prepositions at the Beginning of a Sentence, Gerundium, Subordinate Clause, Contemporary Turkic Dialects

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNDE /–sA/ EKLİ BAĞLAMA EDATLARI

Öz

Türkiye Türkçesinde bugün şart kipi olarak değerlendirilen /-sA/ ekinin pek çok başka fonksiyonu bulunmaktadır; ancak temelde bu ek eski fonksiyonu olan zarf-fiil görevini hâlâ devam ettirmektedir. /-sA/ eki, (dilek-istek hariç) şart kullanımlarında şahıs eki alarak çekimlenmesine rağmen, cümlede diğer haber ve istek kipleri gibi tam bir yargı bildirmez. Bundan dolayı bazı araştırmacılar bu ekin hâlâ zarf-fiil görevinde bulunduğunu ve bu nedenle zarf-fiil (gerundium) kategorisinde değerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Türkçedeki bağlama edatlarının yapısındaki /-sA/ eki de zarf-fiil fonksiyonunda bulunarak zarf-fiil grubundan hareketle yan cümlecik oluşturur. Bu nedenle bu ekin, zamanla kalıplaşarak bağlama edatlarını oluşturduğu söylenebilir. Daha önce üzerinde pek çok çalışma yapılan /-sA/ ekinin edatlaşma fonksiyonuna ya da bağlama fonksiyonuna değinen çalışmalar çok azdır. Bu nedenle bu çalışma; Türkiye Türkçesi başta olmak üzere diğer çağdaş Türk lehçelerindeki (Güneybatı/Güneydoğu, Kuzeybatı/Kuzeydoğu) /-sA/ ekinin oluşturduğu bağlama edatlarının tespitine dayanır. Cümlede ifade ettiği anlamı ya da görevi esas alınarak sınıflandırılmasını ve değerlendirilmesini içerir. Yan cümle menşeli oldukları tespit edilen bağlama edatları 21 başlık altında incelenmiştir. Bu yapıdaki her bir edattan örnek verilmiştir. Değerlendirilen /-sA/ ekli bağlama edatlarının bazılarının; 1. tekil şahıs, 2. tekil şahıs ve 2. çokluk şahıs çekimlerinden oluştuğu görülmüştür. Çoğunluğunun ise şahıs eki almayıp eksiz olduğu ve bütün bu edatların yapısında ana yardımcı fiillerin bulunduğu (i-, ol-/bol-) tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bağlama Edatı, Cümle Başı Edatları, Zarf-fiil, Yan Cümle, Çağdaş Türk Lehçeleri

Kaynakça

• Ağaoğlu, A. (2001). Ruh Üşümesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akalın, Ş. H. (Düz.) (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK.
• Ali, S. (2003). İçimizdeki Şeytan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Arıkoğlu, E., Borbaanay. B. (2007). Tuva Destanları. Ankara: TDK.
• Arıkoğlu, E. (Haz.) (2007). Hakas Destanları I. Ankara: TDK.
• Atay, O. (2017). Tutunamayanlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bashenova, A. (2007). Kazak Destanları (Transkripsiyon, Aktarma, Metinin Grameri) Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Baykurt, F. (1973). Köygöçüren. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Baykurt, F. (1975). Kaplumbağalar. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Benzer, A. (2010). -sA Ekinin İşlevleri ve Dilek-Şart Ayrımı. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 28, s. 131-140.
• Bulak, Ş. (2011). “-sA” Ekinin İşlevleri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi [TAED], S. 46, s. 25-38.
• Buran, A., Alkaya, E. (2018). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 2 Güneydoğu / Karluk Grubu. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Buran, A., Alkaya, E. (2019). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 3 Kuzeybatı / Kıpçak Grubu. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Buran, A., Alkaya, E., Yalçın, S. K. (2017). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Güneybatı / Oğuz Grubu. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Buran, A., Alkaya, E., Özeren, M. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 4 Kuzeydoğu Grubu. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük I, II, III, IV, V. İstanbul: Ötüken.
• Demir, G. (2019). Zeyneb Biyişeva’nın Hikâyeleri Üzerine Başkurt Türkçesi Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Dizin). Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Daşdemir, M. (2014). Okuma Yöntemiyle Türkçenin Yapısal-İşlevsel Söz Dizimi. Erzurum: Eser Basım Yayıncılık.
• Efendioğlu, S. (2006). Cümle Menşeli Edatlar. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 31, 193-207.
• Elçin, Ş., Tural, Ş. (2003). Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. Cilt: III, IV. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (Ed.) (2007). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Erdoğan, Ş. (2022). Abdulla Qahhar’ın “Sinchalak” Adlı Eseri Esasında Özbek Türkçesinde Kelime Grupları (İnceleme, Çeviri Yazı, Aktarım). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi; Niğde: Ömer Halis Demir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayıncılık.
• Ergun, M., İbrahimov, G. (1996). Başkurt Halk Destanı Ural Batır. Ankara: Türksoy Yayıncılık.
• Ergönenç, D. (2019). Nogay Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK.
• Ersoy, M. A. (2021). Safahat [İstiklâl Marşı’nın 100. Yılında Mehmet Akif Ersoy Şiir Külliyatı]. Ankara: TBMM.
• Eskibina, E. (2021). Toktobolot Abdumomunov’un “Abiyir Keçirbeyt” Tiyatro Eseri Çerçevesinde Kırgız Türkçesinde Cümle Çeşitleri: Metin-Aktarım-İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi.
• Gülsevin, G. (1990). Türkçede Şart Gerundiumu Üzerine. Türk Dili Dergisi, S. 467, s. 276-279.
• Gülsevin, G. (2017). {-sA} Zarf-Fiil Eki ve Türk Dilinde Zarf-Fiil Eklerinin Kişi Ekleri Alabilmesi Üzerine. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı (İhsan Doğramacı’ya Armağan). Bilkent Üniversitesi Yayıncılık. s. 431-440, Bükreş-Romanya.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Gürsoy Naskali, E. (Haz.) (1995). Wilhelm Radloff-Manas Destanı [Kırgız Türkçesi Metin-Türkiye Türkçesi Çeviri]. Ankara: Türksoy Yayıncılık.
• Gürsoy Nasakli, E., Duranlı, M. (Haz.) (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Yayıncılık.
• Hacıeimnoğlu, N. (1984). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Hendem, E. (2008). Yıldız Dergisi-Kırım Türkçesi Derlemeleri II. Yüksek lisans tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hunutlu, Ü. (2015). Köktürk ve Uygur Türkçesinde Yan Cümleler. Ankara: Gazi Kitabevi.
• İşcan, A. (2007). İşlevsel Dil Bilgisinin Türkçe Öğretimindeki Yeri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.9., S. 1., s. 253-258.
• Kalenderoğlu, İ. (2010). Yılmaz, M. (Ed.). MAMAY-Nogay Türklerinin Kahramanlık Destanı. Ankara: Türksoy Yayıncılık.
• Kara, M. (2005). Türkmen Türkçesi Grameri. İstanbul: Gazi Kitabevi.
• Karaağaç, G. (2018). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Karahan, L. (2011). Türk Dili Üzerine İncelemeler: Zarf-fiil Eklerinde Genişleme Eğilimi -sA(r) Ekinin Yapısı. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2020). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK.
• Kemal, Y. (2008). İnce Memed 2. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V. (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Koç, K., Doğan, O. (2022). Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Kesit Yayınları.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2012). Günümüz Tuva Türkçesi (Giriş- Dil Özellikleri- Metinler- Söz Dizini). Doktora tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK.
• Korkmaz, Z. (2005). “-sa/-se Dilek-Şart Kipi Eklerinde Yapı Birliği Var Mıdır?” Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK. C. I., s. 160-168.
• Kyýasowa, G., Geldimyradow, A., Durdyýew, H. (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi. C. 1.( A-Z). Aşgabat: Ylym Yayıncılık.
• Özmen Gümüş, Ö. (2022). Renat Muhammediev’in “Kěneriy Çitlěk Ḳoşı” (Kanarya Kafes Kuşu) Adlı Romanından Hareketle Çağdaş Tatar Türkçesinin Dil Özellikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Pul, M. (2002). Türkiye Türkçesinde Edat. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, S. (2019). Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler. Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Talu, H. (2021). Kırgız Yazar Cengiz Aytmatov’un “Deñiz Boyloy Corqkon Ala Döböt” Adlı Romanın Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, L. (2016). Sevgili Arsız Ölüm. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Temiralieva, G. (2001). Kırgız Türkçesinde Bağlama Edatları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tiken, K. (2020). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-Fiiller. Ankara: TDK.
• Uygur, C. V. (2008). Türkmence (Türkmen Türkçesi). Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S., Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, C. (2009). Yeni Uygur Türkçesi Zunun Kadiri Eserleri (Giriş-İnceleme-Metin-Çeviri). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yiğit, P. (2008). Yıldız Dergisi-Kırım Türkçesi Derlemeleri-III (Giriş-Metin-İnceleme).Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK.
• Aslına bakarsan (2022, 16 Kasım). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr
• Eç bolboso (2022, 16 Kasım). Erişim adresi: https://pauctle.com/kgtr/soz/eç%20bolboso/
• Eýsem (2022, 16 Kasım). Erişim adresi: https://enedilim.com/sozluk/soz/eýsem
• Handiyse (2022, 16 Kasım). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr
• Her neyse (2022, 16 Kasım). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr
• Varsa…yoksa (2022, 16 Kasım). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr