Functions of the conjunction “ne…ne…” in the Kyrgyz Turkic based on the example of Tologon Kasımbekov’s works

Yıl 2023, , 91 - 104, 20.06.2023

Meder Saliev

https://doi.org/10.30563/turklad.1213626

Öz

In this study, it was emphasized the usage characteristics of the conjunction “ne…ne…” in Kyrgyz language. Resources that we have examined were stated that the conjunction “ne…ne…” is not commonly utilized in the Kyrgyz written language, but it is mostly used in the southern dialects of Kyrgyz language. Since there are no examples of the conjunction “ne…ne…” in the new written texts in Kyrgyz language. Due to this, in this study there were determined sentences in which the conjunction “ne…ne…” which is commonly used in two historical novels named “Kelkel” and “Sıngan Kılıç” written by Tölögön Kasımbekov. When it was analyzed in the sentences that have identified the conjunction “ne…ne…” besides the meaning of “biri ”(one) and “hepsi”(all), the elements compared in the sentence which was seen that it is also used in the meaning of “hem …..hem” (both….and), “da…de…” (also), “ya……ya” (either….or ) and “mı … mı” (question conjunction). In addition, brief information was given also on the evaluations, in the studies on the usage and origin of the conjunction “ne”. In these studies, some researchers have evaluated about the origin of the conjunction as Persian origin, while some researchers have appraised it as Turkic. Yudahin stated that two different “ne…ne…” conjunctions are used in Kyrgyz language, one of them is the “ne” conjunction from Persian, and the other is the “ne” conjunction, which means “ne…ne” (either……or) in Turkic. Radloff, on one hand, stated that the predicate is used with the negation suffix at the end of the sentences in which the conjunction “ne…ne…” is used in the northern dialects of Turkic, on the other hand he stated that in southern dialects, as in Persian, the predicate of sentences in which the conjunction “ne…ne…” is utilized in a positive meaning.
Murataliyev stated that the origin of this conjunction is Persian, but also stated that it was transferred to Kyrgyz language via Uzbek and Tatar languages. Based on this information, after examining the sentences in which the conjunction “ne…ne…” is used in the novels, it has been determined that most of the predicates have a negative suffix. There, Deny and Ediskun's views are given extensively in the continuation of the study on whether the verb can be either positive or negative in sentences with the conjunction “ne…ne…”.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz Language, conjunction “ne…ne…”, comparative prepositions, Sıngan Kılıç, novels Kelkel

TÖLÖGÖN KASIMBEKOV’UN ESERLERİ ÖRNEĞİNDE KIRGIZ TÜRKÇESİNDE NE…NE… BAĞLACININ İŞLEVLERİ

Öz

Bu çalışmada “ne…ne…” bağlacının Kırgız Türkçesinde kullanım özellikleri üzerinde durulmuştur. İncelediğimiz kaynaklarda “ne…ne…” bağlacı, Kırgız yazı dilinde yaygın olarak kullanılmamakla birlikte daha çok Kırgız Türkçesinin güney ağızlarında kullanıldığı belirtilmektedir. Kırgız Türkçesinde yazılmış olan yeni metinlerde “ne…ne…” bağlacının örneklerine rastlanmadığından bu çalışmada Tölögön Kasımbekov tarafından kaleme alınmış olan “Kelkel” ve “Sıngan Kılıç” adlı iki tarihî romanı içerisinde yaygın olarak kullanılan “ne…ne…” bağlacının geçtiği cümleler tespit edilmiştir. Tespit ettiğimiz cümleleri incelediğimizde “ne…ne…” bağlacının hiçbiri anlamının yanında cümle içerisinde karşılaştırılan unsurlardan “biri” ve “hepsi” ifadesini taşıyan “hem…hem…”, “da…de…”, “ya…ya…” ve “mı…mı…” görevinde de kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca, “ne” bağlacının kullanımı ve kökeni ile ilgili yapılan çalışmalarda geçen değerlendirmelerle ilgili kısa bilgiler de verilmiştir. Bu çalışmalarda “ne” bağlacının kökeniyle ilgili kimi araştırmacılar Farsça kökenli olarak değerlendirmişken kimi araştırmacılar Türkçe olarak değerlendirmişlerdir. Yudahin, Kırgız Türkçesinde iki farklı “ne…ne…” bağlacının kullanıldığını, bunlardan birinin Farsçadan geçmiş olan “ne” bağlacı olduğunu ve diğerinin de Türkçedeki “ya…ya…” anlamında kullanılan “ne” bağlacı olduğunu belirtmiştir. Radloff ise Türkçenin kuzey lehçelerinde “ne…ne…” bağlacının kullanıldığı cümlelerin sonunda yüklemin olumsuzluk eki ile birlikte kullanıldığını, güney lehçelerinde ise Farsçada olduğu gibi “ne…ne…” bağlacının kullanıldığı cümlelerin yükleminin olumlu olarak yazıldığını dile getirmiştir.
Murataliyev, bu bağlacın kökeniyle ilgili Farsça olduğunu belirtmekle birlikte Kırgız Türkçesine Özbek ve Tatar Türkçesi aracılığıyla geçtiğini belirtmiştir. Bu bilgilerden yola çıkarak romanlardan “ne…ne…” bağlacının geçtiği cümleleri incelediğimizde yüklemlerinin çoğunun olumsuzluk eki aldığı tespit edilmiştir. “Ne…ne…” bağlacının bulunduğu cümlelerde fiilin ister olumlu, ister olumsuz olabilmesi ile ilgili çalışmanın devamında Deny ile Ediskun’un görüşlerine geniş bir şekilde yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkçesi, ne…ne… bağlacı, karşılaştırma edatları, Sıngan Kılıç, Kelkel romanı

Kaynakça

• Azırkı Kırgız Adabiy Tili (2009). Bişkek: Avrasya Press.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul: Baha Matbaası.
• Bilgegil, M.K. (1982). Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Biray, N. (2013). Kazak Türkçesinde “Ne” Kelimesi ve İşlevleri, Turkish Studies, 8/9, s. 207-216.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Çev. Ali Ulvi Elove). İstanbul: Maarif Matbaası.
• Ediskun, H. (1999). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ergin, M. (1997). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım Yayın.
• Güneş, S. (1997). Türk Dili Bilgisi, İzmir.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2020). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kasımbekov, T. (1990). Kelkel. Frunze: Mektep Basması.
• Kasımbekov, T. (1998). Sıngan Kılıç. Bişkek: Kırgızstan Basma Üyü.
• Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası. (1980). Frunze: “İlim” Basması.
• Koç, N. (1990). Dilbilgisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Murataliyev, M. (1959). Azırkı Kırgız Tilindegi Baylamtalar. Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyası, Til cana Adabiyat İnstitutu.
• Nalbant, B. Ö. (2003). Ne Kelimesinin Farklı Bir Kullanılışı Üzerine. Türkoloji Dergisi. XVI. Cilt. Sayı:1. s.73-86.
• Radloff, V.V. (1905). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy, C.3, 1.Bölüm, Petersburg.
• Türkçe Sözlük. (1998). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yudahin, K.K. (1965b). Kırgızça- Orusça Sözdük, Moskva: “Sovetskaya Entsiklopediya” Basması.