ÖZBEK HALK DESTANLARINDA KULLANILAN ATASÖZLERİNİN DİL ÖZELLİKLERİ

Yıl 2023, , 325 - 334, 20.12.2023

Shavkatjon Makhmadiev

https://doi.org/10.30563/turklad.1283237

Öz

Dil, insanlar arasındaki en önemli iletişim aracı, fikirlerin başkalarına aktarılmasını sağlayan bir araçtır. Ayrıca dil, milli kültürün aynasıdır, onu koruyan bir hazinedir. Her milletin yaşadığı toprakların doğası, o milletin ekonomik, sosyal, kültürel ve manevi sistemini, sözlü yaratıcılığını, kurgusunu, sanatını, bilimini ve geleneğini yansıtır ve bunları toplayıp nesilden nesile aktarır, dilin gelecek kuşaklara aktarılması da ulusal-kültürel bir görevdir.
Sözlü biçimde hareket eden kısa ve anlamlı mantıksal genellemeler, kısa ve anlamlı mantıksal genellemeler olarak görünen atasözleri, deyimler, aforizmalar gibi bilgece ifadelerin geliştirilmesinde ve öğrenilmesinde dilin hizmeti de büyüktür.
Her atasözü ve atasözü halkın hükmü sayılır. Bir şeyi ya onaylıyorlar ya da inkar ediyorlar.
Özbek folklorunun en yaygın ve geniş türlerinden biri destandır. Bu bakımdan halk arasında popüler olan destan metinlerindeki (“Alpomiş” ve “Yodgor”) atasözlerinin dilsel özelliklerinin çeşitli yönlerden incelenmesi Özbek dilbiliminin acil sorunlarından biri olarak kabul edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Folklor, Destan, Lehçe, Atasözü, Paremolojik Sözlük

Linguistic properties of proverbs used in uzbek folk epics

Öz

Language is the most important means of communication between people, a tool that enables the transfer of ideas to others. In addition, language is the mirror of national culture and a treasure that protects it. The nature of the lands where each nation lives reflects the economic, social, cultural and spiritual system, oral creativity, fiction, art, science and tradition of that nation and collects them and transfers them from generation to generation.
Transferring the language to future generations is also a national-cultural duty. The service of the language is also great in the development and learning of wise expressions such as proverbs, idioms, aphorisms, which appear as short and meaningful logical generalizations that act verbally.
Every proverb and saying is considered the verdict of the people. They either confirm or deny something.
One of the most common and extensive genres of Uzbek folklore is the epic. In this regard, examining the linguistic features of proverbs in epic texts (“Alpomish” and “Yodgor”) which are popular among the public from various aspects is considered one of the urgent problems of Uzbek linguistics.

Anahtar Kelimeler

Folklore, Epic, Dialect, Proverb, Parmeological Dictionary

Kaynakça

• Abdurahmonov, X. (1971). O‘zbek Xalq Og‘Zaki Ijodi Asarlarining Sintaktik Xususiyatlari Bo‘Yicha Kuzatishlar. Toshkent: Fan.
• Alpomish, [O‘zbek Xalq Qahramonlik Dostoni. Aytuvchi: Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li] (1998). Toshkent: Sharq.
• Berdiyorov, H., Rasulov R. (1984). O‘zbek Tilining Paremiologik Lug‘Ati. Toshkent: O‘qituvchi.
• Doniyorov, X. (1979). Qipchoq Dialektlarining Leksikasi. Toshkent: Fan.
• Doniyorov, X., Abdusaidov A. (1987). Vaqtli Matbuot Tilida Maqollarning Stilistik Xususiyatlari // O‘Zbek Tili Stilistikasi Va Nutq Madaniyati Masalalari. Ilmiy Maqolalar To‘plami. Samarqand: SamDU Nashri.
• Hakimov, M. (1965). Maqol Terminlari Haqida. “O‘zbek tili va adabiyoti” Jurnali. Toshkent.
• Jo‘rayeva, B. (2002). Maqollarning Lisoniy Mavqei Va Ma’noviy-Uslubiy Qo‘Llanilishi: Filol. fan. nomz. …dis. avtoref. Samarqand. Karimov, S. (1994). Badiiy Uslub va Tilning Ifoda Tasvir Vositalari. Samarqand: SamDU nashri.
• Mirzakarimova, O‘. (1980). “Devonu Lug‘Otit Turk”Dagi Ayrim Maqollarning Til Xususiyatlari // “O‘zbek Tili va Adabiyoti” Jurnali. Toshkent.
• Mirziyoyev, Ş. (2019). Uluslararası Bakşılık Sanatı Festivali'nin Açılış Töreninde Yaptığı Konuşma “O‘zbekiston Ovozi” ijtimoiy-Siyosiy Gazeta. S. 28-29.
• O‘rinboyev, B., Bozorboyev, K. (1998). “Alpomish” Dostoni Frazeologizmlarining Ta’biri. Samarqand: SamDU nashri.
• O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati. 5-jild, (2008). Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
• O‘zbek Xalq Maqollari (2003). [Tuzuvchilar: Mirzayev, T., Musoqulov, A. Sarimsoqov, B.]. Toshkent: Sharq.
• Shomaqsudov, Sh., Shorahmedov, Sh. (1990). Hikmatnoma. O‘zbek Maqollarining Izohli Lug‘Ati. Toshkent: O‘qituvchi.
• Soatov, B. (1992). O‘zbek Xalq Maqollari Poetikasiga Doir Mulohazalar // “O‘zbek Tili va Adabiyoti” Jurnali. Toshkent.
• To‘ychiboyev, B. (2001). “Alpomish” va Xalq Tili. Toshkent: “G‘afur G‘ulom” nomidagi Adabiyot va San’at.
• Urinbayev, B., Tursunov S. (2009). Leksiko-Frazeologicheskiye Osobennosti Dastana “Alpamish”. Samarkand: SamDU Nashri.
• Usmonov, N. (1992). Xalq Maqollarida Ta’limga Oid Atamalar. “O‘zbek Tili va Adabiyoti” Jurnali, Toshkent.
• Xaliqov, A. (2009). “Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi” Dostoni Tilining Leksik-Semantik Xususiyatlari: Filol. Fan. Nomz. …Dis. Avtoref. Toshkent.
• Yo‘ldoshev, B. (1993). Hozirgi O‘Zbek Adabiy Tilida Frazeologik Birliklarning Funksional-Uslubiy Xususiyatlari: Dok. Diss. Avtoref. Toshkent.
• Yo‘ldoshev, Q. (2002). “Alpomish” Talqinlari. Toshkent: Ma’naviyat.
• Yodgor. (1957). [O‘zbek xalq dostonlari. Aytuvchi: Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li]. Toshkent: Fan.