CODEX CUMANİCUS’TA YER ALAN ASKERÎ TERMİNOLOJİNİN ÇAĞDAŞ KIPÇAK LEHÇELERİNDEKİ İZLERİ

Yıl 2023, , 417 - 435, 20.12.2023

Yazgı Tuğçe Kurt Öteleş

https://doi.org/10.30563/turklad.1366953

Öz

Türkler, birçok üstün meziyetlerinin yanı sıra tarih sahnesine çıktıkları günden bu yana asker bir millet olarak anılmışlardır. Öyle ki yüzyıllarca karşılaştıkları bütün olumsuzluklara ancak bu millî kimlikleri sayesinde karşı koymuşlardır. Askerlik ve savaş, Kıpçak Türklerinde hayati bir öneme sahip olmuştur. Bir milletin hayatında bu derece etkili olan askerlik kavramına ait ünvan ve rütbeler, askerî giyim kuşam, askerlikte kullanılan eşyalar, savunma araç gereçleri, at ve koşum takımları, o dönemde yazılan eserlerin söz varlığına da yansımıştır.
Codex Cumanicus, Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Kıpçakların ağızlarından derlenmiş olan dinî metinlerden, çeşitli kelimelerden, kelime listelerinden, bilmecelerden, atasözlerinden ve bazı metinlerden oluşan kaynak bir eserdir. Eser bir sözlük derlemesi olmasının yanında, Kıpçak Türklerinin yaşayışları, gelenekleri, dinî ve ticari hayatları hakkında kıymetli bilgileri ve dönemin söz varlığını da içermektedir. Bu makalede, Codex Cumanicus’ta yer alan askerî terimler tespit edilmiş ve çeşitli başlıklar altında tasnif edilmiştir. Tespit edilen askerî terimlerin çağdaş Kıpçak grubu Türk lehçelerindeki durumu anlam olayları bakımından değerlendirilmiştir. Bu sayede askerlikle ilgili söz varlığının arkaik anlamını koruması, bu anlama ek olarak yeni anlamlar kazanması ya da bu arkaik anlamını tamamen kaybetmesi belirlenmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanıcus, Tarihî Kıpçak Türkçesi, Çağdaş Kıpçak Grubu Türk Lehçeleri, Askerî Terimler.

Traces of military terminology in codex cumanicus on contemporary kipchak dialects

Öz

Turks have been remembered as a military nation since the day they appeared on the stage of history, in addition to their many superior virtues. Military service and war were of vital importance for the Kipchak Turks. The titles and ranks, military clothing, items used in military service, defence equipment, horses and harnesses, which are so influential in the life of a nation, were also reflected in the vocabulary of the works written at that time.
Codex Cumanicus is a source work consisting of religious texts, various words, word lists, riddles, proverbs and some texts compiled from the mouths of the Kipchaks living in the north of the Black Sea. In addition to being a dictionary compilation, the work also contains valuable information about the lifestyle, traditions, religious and commercial life of the Kipchak Turks and the vocabulary of the period. In this article, military terms in Codex Cumanicus were identified and classified under various headings. The situation of the identified military terms in the contemporary Kipchak group Turkic dialects was evaluated in terms of semantic events. In this way, it will be determined whether the military vocabulary retains its archaic meaning, acquires new meanings in addition to this meaning, or completely loses this archaic meaning.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanıcus, Historical Kipchak Turkish, Contemporary Kipchak Group Turkish Dialects, Military Terms.

Kaynakça

• Argunşah, M.; Yüksekkaya Sağol G. (2010). Tarihî Türk Lehçeleri; Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri. İstanbul:Kesit Yayınları.
• Atay, A. (1998). Nogay Türkçesi Grameri. Doktora Tezi. Kayseri:Erciyes Üniversitesi.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi. Ankara:Altın Ordu Yayınları.
• Çandarlı Şahin, A. (2019). Maddi Buluntulara Göre Kuman/Kıpçaklarda Kültürel Hayat. Ankara:Gece Akademi.
• Ercilasun, A. B.; Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Göksu, E. (2016). Türk Kültüründe Silah. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari - Askeri Unvanlar ve Terimler. İstabul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Güner, G. (2016). Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar. İstanbul:Kesit Yayınları.
• Güner, G. (2017 / 20). Codex Cumanicus’ta Moğolca Alıntılar Üzerine Bir Yaklaşım. Gazi Türkiyat, s.12.
• Karahan, A. (2013). Codex Cumanicus’ta Alt Anlamlılık (Hyponymy). Karadeniz Araştırmaları, S. 39. s. 187-203.
• Koç, K.; Bayniyazov, A.; Başkapan, V. (2019). Türkiye Türkçesi - Kazak Türkçesi Sözlüğü. Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maşkaraoğlu, S. (2018). Kırım-Tatar Söz Varlığı. Doktora Tezi. İzmir:Ege Üniversitesi.
• Oba, E. (2020). Kazakça’nın Tarihî Türk Lehçelerine Göre Söz Varlığı. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Sönmezler Duran, Ö. (2020). Kazan-Tatar Türkçesinin Tarihi Kıpçak Yadı̇gârları Bağlamında Aidiyeti -Anlam Bilimsel Bir Karşılaştırma. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Subaşı, Ö. (2012). Codex Cumanicus ile Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.