ÖZBEK TÜRKÇESİNDE SÖZ ÖBEKLERİ

Yıl 2023, , 189 - 197, 20.12.2023

Ertuğrul Yaman

https://doi.org/10.30563/turklad.1371594

Öz

Söz öbekleri, bir dilin ana yapısı olan söz diziminin en güçlü yapı taşlarıdır. Diğer bir söyleyişle söz öbekleri söz dizimini oluşturur. Bu anlamda söz öbeklerinin yapıları, çeşitliliği, bu konudaki yaklaşım ve sınıflandırmalar, bir yönüyle o dilin mantığını ortaya koyan göstergelerdir. Dilin yapı taşları olması ve söz dizimindeki rolleri dikkate alınarak bu çalışmada Özbek Türkçesindeki söz öbekleri hem kendi içerisinde hem de kimi zaman Türkiye Türkçesi ile karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır.
Türk dilinin kolları arasındaki ortaklıkları belirlemeye yönelik çalışmalarda lehçelerin özgün yapılarını tespit etmek ve bunları karşılaştırmalı olarak ortaya koymak oldukça önemlidir. Bu bağlamda söz varlığının ötesinde sözler arasındaki doğal birlikler, Türk dilinin köken ortaklığını gösteren en güçlü delillerdendir.
Söz öbekleri konusunda Türk dilinin iki büyük kolu arasında ileri derecede benzerlikler olduğu belirlenmiştir. Bu alandaki asıl farklılık söz öbeklerinin ele alınmasının mantığı ve sınıflandırma yöntemleridir. Çalışmanın genelinden de anlaşılacağı üzere, Özbek Türkçesinde söz öbeklerini ifade eden terimlerin önemli bir kısmı Türkçe kökenli sözcüklerden türetilmiş terimlerdir. Bu anlamda karşılıklı terim alışverişlerinin yapılabilmesi de mümkün görünmektedir. Aynı şekilde yöntemler açısından da karşılıklı yararlanmalar imkân dâhilindedir. Türk dilinin ortak kökenlerinin belirlenmesi ve gelecekte ortak bir dile doğru evrilmesinde bu türden çalışmaların artırılmasında yararlar vardır.

Anahtar Kelimeler

Özbek, Özbek Türkçesi, Söz Öbekleri

Phrases in uzbek turkic

Öz

Phrases are the strongest building blocks of syntax, which is the main structure of a language. In other words, phrases form syntax. In this sense, the structures and diversity of phrases, approaches and classifications on this subject are, in a way, indicators that reveal the logic of that language. In this study, considering that they are the building blocks of the language and their role in syntax, the phrases in Uzbek Turkic will be discussed both within themselves and sometimes in comparison with Turkey Turkish.
In studies aimed at determining the commonalities between branches of the Turkic language, it is very important to identify the unique structures of dialects and present them comparatively. In this context, beyond vocabulary, natural unity between words is one of the strongest evidence showing the commonality of origin of the Turkic language.
It has been determined that there are high similarities between the two major branches of the Turkic language in terms of phrases. The main difference in this field is the logic of handling phrases and classification methods. As can be understood from the overall study, a significant part of the terms expressing phrases in Uzbek Turkic are terms derived from words of Turkic origin. In this sense, it seems possible to exchange terms. Likewise, mutual benefits are possible in terms of methods. It would be beneficial to increase such studies in determining the common roots of the Turkic language and evolving it towards a common language in the future.

Anahtar Kelimeler

Uzbek, Uzbek Turkic, phrases

Kaynakça

• Äbdulläyev, F. (1974). Sözlär Özära Qandäy Bağlänädi? “Fän” näş. Taşkent.
• Äbdurähmanov, N., (1989). Qadimgi Türkiy Til, “Oqıtuvçi” näş. Taşkent.
• Äbdurähmanov, X.; Şadmanov, E.; Räfiyev, Ä. (1988). Özbek Tili, “Oqıtuvçi” näş. Taşkent,.
• Äliyev, Ä; Näzärov, K. (1992) Özbek Dili Mä’lumatnamäsi,“Fän” näş. Taşkent.
• Äsqarova, M. A. (1966). Hazirgi Özbek Tilidä Ergäşiş Formaläri vä Ergäş Gäplär, “Fän” näş. Taşkent.
• Bozkurt, F. (1992). Türklerin Dili, Cem yay. İstanbul.
• Buran, A. (2001). Çağdaş Türk Lehçeleri, Ankara: Akçağ Yay.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK yay.
• Ercilasun, A. B. (1993). Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ yay.
• Karahan, L. (1993). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ yay.
• Komisyon (1975). Özbek Tili Grammatikası I Morfologiya, “Fän” näş. Taşkent.
• Komisyon (1976). Özbek Tili Grammatikası II Sintaksis, “Fän” näş. Taşkent.
• Komisyon (1981). Özbek Tilining İzahli Luğati (2 cilt), “Rus Tili” näş. Moskova. M ahmudov, N. M. (1984). Özbek Tilidägi Saddä Gäplärdä Semantik-Sintaktik Asimetriya, “Oqıtuvçi” näş. Taşkent.
• Mahmudov, N.; Yaman, E. (1993). Türkçe-Özbekçe, Özbekçe-Türkçe Sözlük, Gafur Gulam Neş. Taşkent.
• Mirzäyev, M.; Usmanov, S.; Räsulov, I. (1966). Özbek Tili, Oqıtuvçi” näş. Taşkent.
• Nurmanov, Ä.; Mahmudov, N.; Ähmedov Ä.; Salixocäyeva, S. (1992). Özbek Tilining Mäzmuniy Sintaksisi, “Fän” näş. Taşkent.
• Rustämov, T. (1991). Saf Kömäkçilär, “Fän” näş. Taşkent.
• Şaäbdurahmanov, Ş.; Äsqarova, M.; Haciyev Ä.; Räsulov, İ.; Daniyarov, X. (1980). Hazirgi Özbek Ädäbiy Tili I. Kısım, “Oqıtuvçi” näş. Taşkent.
• Özkan, F. Özbek Türkçesinde Gramer Terimleri, (G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Şamaqsudov, Ä.; Räsulov, İ; Qonğurov, D.; Rüstämov, H. (1983). Özbek Tili Stilistikası, “Oqıtuvçi” näş. Taşkent.
• Wurm, S. (1989). Özbekçe. (Çev: M. Akalın). Türk Dünyası Araştırmaları. Ekim 89. S. 62. İstanbul 139-186.
• Yaman, E.; Mahmud, N. (1998). Özbek Türkçesi- Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi- Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara: TDK Yay. Ankara.
• Yaman, E.; Mahmud, N. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Ankara: TDK Yay.
• Yaman, E.; Mahmud, N. (1994). Özbek Türkçesi Üzerine Birkaç Söz, Türk Dili Dergisi, S. 506.