ARMİN (HERMANN) VÁMBÉRY’NİN TESPİT ETTİĞİ ÖZBEKÇE NAKILLAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, , 199 - 222, 20.12.2023

Funda Toprak

https://doi.org/10.30563/turklad.1372434

Öz

Armin Vámbéry’nin 1867 yılında yayınladığı Cágataische Sprachstudien adlı eserinde Özbek Türkçesi Nakılları adı altında 112 nakıl bulunmaktadır. Nakıl sözcüğü Türk lehçelerinde makal/metel/nakıl şeklinde karşılıkları olan ve atasözü için kullanılan bir kavramdır. Atasözleri bir milletin en önemli kültür taşıyıcılarındandır ve dilin en yalın, en özlü kullanımını içerdikleri gibi ait oldukları kültürün de yansıtıcılarıdır. Atasözleri, insan psikolojinin çeşitli durumlara verdiği tepkileri, davranış kalıplarını içerebilir, insanın toplum içindeki yerinin oluşmasında sahip olması gereken değer yargılarını gösterebilir, toplumun bozuk ve aksayan yönlerini eleştirel bir üslûpla ifade edebilirler. Bu yönleriyle atasözleri için tek bir tanım ya da tasniften söz etmek pek mümkün değildir. Vámbéry de tasnif yapmamış, derlediği atasözlerini (nakılları) eserine numaralandırarak almış, birer cümleyle hangi durumlar için söylendiğini belirtmiştir. Bu çalışmada onun derlediği nakıllar, Arap harflerinden Latin harflerine aktarılmış, aktarılan nakılların anlamları verilmiş, hangi durumlar için söylendiği açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrıca nakılların çağdaş Özbek Türkçesinde yaşayıp yaşamadığının tespiti konuyla ilgili çalışmalardan taranmıştır. Nakılların Türkiye Türkçesinde de varlığının izi sürülmüş, böylece kültür birliği ve dil ortaklığı temelinin nakıllar üzerinden değerlendirilmesine çalışılmıştır. Nakılların büyük oranda Özbek Türkçesinde yaşadığı tespit edilmekle beraber sadece Vámbéry’nin derlediği, kaynaklarda tanıklanmayan 43 nakıl da onun çalışmasının değerini ve Türkoloji için önemini ortaya koyan bir husus olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Armin Vámbéry, Özbek Türkçesi Atasözleri, Özbek Türkçesi Nakıllar, Türk Atasözleri ve Özbek Atasözleri

An evaluatıon on the uzbek proverbs detected by armin (hermann) vámbéry

Öz

In Armin Vámbéry's Cágataische Sprachstudien published in 1867, there are 112 nakıls under the name of Uzbek Turkic Nakıls. The word nakıl is a concept that has the equivalents of makal/metel/nakıl in Turkic dialects and is used for proverbs. Proverbs are one of the most important cultural carriers of a nation, they contain the simplest, most concise use of language and are also reflectors of the culture they belong to. Proverbs can include the reactions of human psychology to various situations, behavioral patterns, show the value judgments that people should have in the formation of their place in society, and express the corrupt and faulty aspects of society in a critical style. In these respects, it is not possible to speak of a single definition or classification for proverbs. Vámbéry also did not make a classification, he numbered the proverbs (nakıls) he collected in his work and indicated the situations for which they were said with a sentence. In this study, the nakyls collected by him were transferred from Arabic to Latin letters, their meanings were given, and the situations for which they were said were specified. In addition, whether nakıls are alive in Contemporary Uzbek Turkic or not is analyzed from the related studies. The existence of nakıls in Turkish has also been traced, and thus, it has been tried to evaluate the basis of cultural unity and language commonality through nakıls. Although it was determined that the majority of naqils live in Uzbek Turkish, only 43 naqils that are not witnessed in the sources compiled byVámbéry.

Anahtar Kelimeler

Armin Vámbéry, Uzbek Turkish Proverbs, Uzbek Turkish Nakils, Turkish Proverbs and Uzbek Proverbs

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1978-1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Atasözleri Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arslan, M.S. (2020). Vatan ile İlgili Özbek Atasözleri, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 8, s. 225-235.
• Atalay, B. (2018). Divanü Lûgat-it Türk (Çeviri-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bozkaplan, Ş. A. (2004). Atasözlerinin Yapı ve İşleyiş Biçimlerine İlişkin Bir Örnekleme Modeli. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Ankara: TDK Yayınları.
• Bulduk, T.B. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Özbek Türkçesinde Ortaklaşan Atasözleri, Kesit Akademi Dergisi, Y. 6, S. 22, s. 90-100.
• Çetin, M. (2014). Türkiye Türkçesi’nde ve Özbek Türkçesi’nde Nasihat Biçimindeki Buyurgan Atasözleri Üzerine. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, (Temmuz–Aralık), s. 37-57
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Hazar, M. (2002). Özbek Halk Makal-Matalları, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 14, s. 311-318.
• Karadeniz, Y. (2021). Özbek Atasözlerinde Kullanım Kalıpları, IJLA Y. 9, S. 2, s. 380-401.
• Mirzayev, T.; Musoqulov, A.; Sarımsoqov, B. (2005). O’zbek Xalq Maqollari. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Öz, A. (2000). Hayvanlarla İlgili Özbek Atasözleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 9.
• Uğurtürk, Ş. (2021). Özbek Atasözlerinin Konuları Açısından Sınıflandırılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünüvar, S. (2022). Özbek Türkçesinde Bitki Adlarıyla Kurulan Özbek Atasözleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Vámbéry. A. (1867). Cágataische Sprachstudien, Leipzig: F.A. Brockhaus. Yoldaşev, İ.; Gümüş, M. (1995). Türkçe Açıklamalı Özbek Atasözleri, Ankara: Engin Yayınevi.
• Yoldaşev, İ.; Öztürk, T.; Öztürk, Y. (1998). Özbek-Türk Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü, Taşkent.
• Yatağan, M. (2010). Özbek Ḫalq Mӓqӓlları (Özbek Halk Atasözleri), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.