İLMİNSKİY’İN KAZAKÇA İÇİN KULLANDIĞI ALFABELER

Yıl 2024, , 129 - 138, 20.06.2024

Mesut Sönmez

https://doi.org/10.30563/turklad.1434689

Öz

Çalışmada Nikolay İvanoviç İlminskiy’in Kazakça için kullandığı Arap ve Kiril alfabelerinin incelenip değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışmada ele alınan alfabeler, N. İ. İlminskiy’in üç ayrı yayınından çıkarılmıştır. Bu yayınların birincisi Kazan Üniversitesi tarafından yıl içinde belli aralıklarla yayımlanan Bilimsel Notlar arasında 1860 ve 1861 yıllarında farklı sayılarda üç parça olarak çıkarılan, ilk kısmı kısa gramer notları, diğer kısımları Kazakça-Rusça sözlük olan, Kazakça için Kiril temelli bir alfabe kullanılan, Kırgız [Kazak] Lehçesini Öğrenmek İçin Kaynaklar olarak adlandırılan çalışmasıdır. İkincisi, 1861 yılında yayımlanan, Kazakça için Arap harfleri kullanılmış olan Kırgızlar İçin Kendi Kendine Rusça Öğrenme Kılavuzu kitabıdır. Üçüncüsü ise 1862 yılında yayımlanan, yine Kazakça için Arap harfleri kullanılmış olan Er Targın adlı destandır.
İlminskiy, Kırgız [Kazak] Lehçesini Öğrenmek İçin Kaynaklar adlı çalışmasında 29 ses ve 2 ses grubu için 29 harf kullanmıştır. Kırgızlar [Kazaklar] İçin Kendi Kendine Rusça Öğrenme Kılavuzu kitabında 39 ses ve 3 ses grubu için 34 harf kullanmıştır. Er Targın kitabında 38 ses ve 2 ses grubu için 34 harf kullanmıştır. İlminskiy’in sözlük çalışmasında kullandığı Kiril temelli alfabe ile günümüz Kazak Kiril alfabesinin 20 harfi ortaktır, diğer 9 harfin 6’sı ise aynı harfin farklı biçimidir. N. İ. İlminskiy, Kırgızlar [Kazaklar] İçin Kendi Kendine Rusça Öğrenme Kılavuzu ve Er Targın’da Kazakça için Arap harflerini kullanmış olsa da metinlerin yazımı o dönemde yaygın olan yazı dilinden farklı olarak Kazak ağız özelliklerini içermektedir.

Anahtar Kelimeler

İlminskiy, Kazakça, alfabe, Kiril alfabesi, Arap alfabesi

Alphabets used for Kazakh by İlminsky

Öz

The aim of the study is to analyze and evaluate the Arabic and Cyrillic alphabets used for Kazakh by Nikolay Ivanovich Ilminskiy. The alphabets discussed in the study are extracted from three separate publications of Ilminskiy. The first of these publications is among the Scientific Notes published by Kazan University at regular intervals throughout the year, published in three parts in different numbers in 1860 and 1861, the first part of which contains short grammar notes, the other parts of which are a Kazakh-Russian dictionary. Study is that used Cyrillic-based alphabet for Kazakh, called Resources for Learning the Kyrgyz [Kazakh] Dialect. The second is the book Guide to Self-Teaching Russian for Kyrgyz, published in 1861, in which Arabic letters were used for Kazakh. The third is the epic called Er Targın, published in 1862, again using Arabic letters for Kazakh.
Ilminskiy used twenty-nine letters for twenty-nine sounds and two sound groups in his work titled Resources for Learning the Kyrgyz [Kazakh] Dialect. In his book Guide to Self-Learning Russian for Kyrgyz [Kazakhs], he used thirty-four letters for thirty-nine sounds and three sound groups. Er Targın used thirty-four letters for thirty-eight sounds and two sound groups in his book. Twenty letters of the Cyrillic-based alphabet used by Ilminskiy in his dictionary work and today's Kazakh Cyrillic alphabet are common, while six of the other nine letters are different forms of the same letter. Although Ilminskiy used Arabic letters for Kazakh in his Guide to Self-Learning Russian for Kyrgyz [Kazakhs] and Er Targın, the writing of the texts contains Kazakh dialect features, different from the written language common at that time.

Anahtar Kelimeler

Ilminskiy, Kazakh, alphabet, Cyrillic alphabet, Arabic alphabet

Kaynakça

• Aça, M. (2013). Misyoner-Şarkiyatçı Nikolay İvanoviç İlminskiy’in Çarlık Rusyası’nın Hrıstiyanlaştırma ve Ruslaştırma Politikalarındaki Yeri. Yeni Türkiye-Türkçe Özel Sayısı-, 55, Kasım-Aralık 2013, s. 1464-1477.
• Garkabtsa, A. N. (2021). Kazahskoye Evangelie 1901. Almatı: Baur.
• İl’minskago, N. İ. (1891). Vospominaniya ob‘ İ. A. Altınsarin‘. Kazan: V. M. Klyuçnikova.
• İlminskiy, N. İ. (1860a). Materialı K‘ İzuçeniyu Kirgizskago Nareçiya. Uçenıya Zapiski III (s. 107-159). Kazan: Kazan Universitet.
• İlminskiy, N. İ. (1860b). Materialı K‘ İzuçeniyu Kirgizskago Nareçiya. Uçenıya Zapiski IV (s. 53-165). Kazan: Kazan Universitet.
• İlminskiy, N. İ. (1861a). Materialı K‘ İzuçeniyu Kirgizskago Nareçiya. Uçenıya Zapiski I (s. 130-162). Kazan: Kazan Universitet.
• İlminskiy, N. İ. (1861b). Samouçitel’ Russkoy Gramotı Dlya Kirgizov‘. Kazan: Kazan Universitet.
• İlminskiy, N. İ. (1862). Er Targın. Kazan: Kazan Universiteti.
• İshakov, R. R. & Bagautdinova, H. Z. (2015). Materialı Po İstorii Obrazovaniya i Prosveşçeniya Narodov Volgo-Ural’ya v Rukopisnıh Fondah N. İ. İl’minskogo. Sbornik Dokumentov i Materialov. Kazan: İnstitut İstorii im. Ş. Mardjani AN RT.
• Topsakal, İ. (2010). Rus İmparatorluğunda yeni Ortodoks yapılanma: İlminskiy ve sistemi 1860-1917. Tarih Dergisi, S. 51, (2010/1), s. 47-71.
• Uvali, N. vd. (2013). Orfografiyalık Sözdik. Almatı: Devir.
• Znamenskiy, P. V. (1892). Na pamyat’ o Nikolaye İvanoviçe İl’minskom‘. Kazan: Bratstvo svyatitelya Guriya.