TÜRK XALQLARININ TƏSƏVVÜRLƏRİNDƏ ÜLKƏR ULDUZU

Yıl 2024, , 85 - 94, 20.06.2024

Elnare Emirli

https://doi.org/10.30563/turklad.1482183

Öz

Türk xalqlarının təsəvvüründə səma cisimləri haqqındakı örnəklər arasında da Ülkər ulduzu, onun etiologiyası ilə bağlı nümunələr özünəməxsus yer tutur. Müxtəlif nəzəri mənbələrdə və şifahi örnəklərdə çox parlayan Ülkər ulduzu bir çox hallarda ulduzlar topası, Türkiyə folklorşünaslığında “ulduz kümesi” kimi tanıdılır. Bu örnəkləri araşdırarkən ilk növbədə Ülkər ulduzunun adlandırılması məsələsinə toxunmağı lazım bilirik. Bir çox tədqiqat əsərlərində və lüğətlərdə bu ada müəyyən izahlar verilmişdir. Ülkər ulduzu bəzi şifahi örnəklərdə elə bizim ifadə etdiyimiz kimi, Ülkər adlandırılır. Müxtəlif Türk xalqlarının folklorunda Ülkər fərqli adlarla ifadə olunur.
XI-XIV əsrlər Türkmən alimlərinin əsərlərində tez-tez ulduz topası Pleyada (Ülkər) haqqında danışılır. Salar Babanın əsərində o, Sureya, Qazi Bürhanəddinin əsərində Pərvin adlandırılır. Türk xalqları arasında geniş yayılmış şifahi örnəklərə görə, qədim zamanlarda Ülkər havanı idarə edən ruh imiş. Ülkər nə vaxt görünməyə başlasa, öldürücü soyuqlar və fırtınalar başlayar.
Örnəklərdə əksər hallarda ulduzun maddi olaraq yaranışından söz açılır. Digər bir örnəkdə Ülkər adının yaranışından bəhs olunaraq, müəyyən hərəkətlə əlaqələndirilir. Bu mövzulu örnəklərin süjetlərində “göyə çıxma” motivi əsas yer tutur. Ülkərin digər bir canlı tərəfindən göyə aparılması faktına da Türk xalqlarının təsəvvürlərində rast gəlinir.
Bütün bunlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Türk xalqlarının dünyagörüşündə indiki vəziyyəti soyuq hava ilə əlaqələndirilən Ülkər ulduzu örnəklərdə yür üzündə yaşayan hər hansı canlıdır. Həmin canlı müəyən səbəblərdən göy üzünə qalxır, Ülkər ulduzuna çevrilir.

Anahtar Kelimeler

Türk Xalqları Folkloru, Ülkər Ulduzu, Çevrilmə, Təqib, Ulduz Topası

Ulkar star in the imagination of the turkic nations

Öz

Among the examples of heavenly bodies in the imagination of the Turkic nations, the Ulkar star and the examples related to its etiology occupy a special place. The Ulkar star in various theoretical sources and oral examples, is often referred to as a "cluster of stars" in Turkish folklore. While examining these examples, we feel that it is necessary to touch upon the naming of the Ulkar star first. In many research works and dictionaries, certain explanations have been given to this name. In some verbal examples, the star of Ulkar is called Ulkar, just as we express it. In the folklore of different Turkic nations, this star is expressed by different names.
In the works of Turkmen scientists of the 11th-14th centuries, the star cluster Pleiades (Ulkar) is often mentioned. In Salar Baba's work, she is called Sureya, and in Gazi Burhaneddin's work, she is called Parvin. According to oral tradition widely spread among the Turkic nations, in ancient times Ulkar was the spirit that controlled the weather. Whenever the Ulkar begins to appear, the deadly cold and storms begin.
In the examples, in most cases, there is talk about the material creation of the star. In another example, the origin of the name Ulkar is mentioned, and it is associated with a certain action. In the plots of examples with this theme, the motif of "going to sky" occupies a central place. The fact that the Ulkar was taken to the sky by another creature is also found in the imaginations of the Turkic nations.
From all this, it can be concluded that in the worldview of the Turkic nations, the Ulkar star, which is associated with cold weather, was any creature on earth before transformation. Then that creature rose to the sky for various reasons and became the star of Ulkar.

Anahtar Kelimeler

folklore of Turkic nations, Ulkar star, transformation, persecution, cluster of stars

Kaynakça

• Acalov, A. (1988). Azərbaycan mifoloji mətnləri. Tərtib edəni, ön sözün və şərhlərin müəllifi Acalov A. Bakı: Elm, 1988, 196 s.
• Acalov, A., Bəydili, C. (2005). Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Tərtib edənlər: Acalov A., Bəydiıi C. Bakı, Şərq-Qərb, 304 s.
• Atdayev, S.D. (2017). Zvezdı i mirovozzrenii turkmen. Harodi i reliqii Evrazii. 10 (1-2). (Атдаев, С. Д. (2017). Звезды в мировоззрении туркмен. Народы и религии Евразии, 2017, 10(1-2), 89-94. file:///C:/Users/user/Downloads/zvezdy-v-mirovozzrenii-turkmen.pdf
• Beryozkin, E. Y. ve Duvakin, E.H. (1940). Tematiçeskaya klassifikasiya i raspredeleniye folklorno-mifoloqiçeskix motivov po arealam. Analitiçeskiy kataloq. Gifford, № 2269: 156. (Березкин, Ю.Е., Дувакин Е.Н. Тематическая классификация и распределение фольклорно-мифологических мотивов по ареалам. Аналитический каталог) https://www.ruthenia.ru/folklore/berezkin/i89.html
• Dyakonova, V.P. (1976). Reliqiozniye predstavleniya altaytsev i tuvintsev o prirode i çeloveke. Priroda i çelovek v reliqioznix predstavleniyax narodov Sibiri i Severa. L., Nauka, s. 268-291. (Дьяконова В. П. (1976). Религиозные представления алтайцев и тувинцев о природе и человеке // Природа и человек в религиозных представлениях народов Сибири и Севера. Л.: Наука, 1976. С. 268–291)
• Ergun, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Deyişme Motifi. II Cilt, Metinler, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1279 s.
• Əmirli, E. (2023). Azərbaycan əfsanələrinin poetikası və süjet göstəricisi. Bakı, 360 s.
• Kaşğari, M. (2006). “Divan” lüğat-it-türk”. 4 cilddə. I cild. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Əskər R. Bakı, Ozan
• Kaşğari, M. (2006). “Divan” lüğat-it-türk”. 4 cilddə. III cild. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Əskər R. Bakı, Ozan, 400 s.
• Qasımova F. (2016). Şərur folklor örnəkləri. I kitab. Tərtib edən: Qasımova F. Bakı: Elm və təhsil, 2016, 348 s.
• Lusinda, R. (2018). Myths and Legends of the Pleiades. https://lucindariley.co.uk/myths-and-legends/
• Potanin Q.H. (1881). Oçerki severo-zapadnoy Monqolii: rezultati puteşestviya, ispoln. v. 1876-1877 qq. po poruçeniyu İmperat. Rus. Sankt-Peterburg, tom 2. (Потанин, Г. Н. (1881). Очерки северо-западной Монголии: результаты путешествия, исполн. в 1876—1877, том 2, гг. по поручению Императ. Рус., Санкт-Петербург).
• Potanin Q.H. (1883). Oçerki severo-zapadnoy Monqolii: rezultati puteşestviya, ispoln. v. 1876-1877 qq. po poruçeniyu İmperat. Rus. Sankt-Peterburg, tom 4. (Потанин Г. Н. (1883). Очерки северо-западной Монголии: результаты путешествия, исполн. в 1876—1877, том 4, гг. по поручению Императ. Рус., Санкт-Петербург.
• Roux, Jan-Paul. (2011). Eski türk mitolojisi. Çeviri: M.Y.Sağlam. Ankara, Bilgesu, 149 s.
• Rüstəmzadə İ. (2012). Qarabağ: folklor da bir tarixdir. II kitab. Tərtib edən Rüstəmzadə İ. Bakı: Elm və təhsil, 2012, 484 s.
• Sohn, R., Mann. A. (2023). 19 july. The Pleiades: Facts about the "Seven Sisters" star cluster https://www.space.com/pleiades.html
• Süleymanova L. (2023). Şərur folklor örnəkləri. II kitab. Tərtib edən: Süleymanova L. Bakı, Elm və təhsil, 2023, 304 s.