ÇAĞATAY TÜRKÇESİ SÖZLÜKLERİNİN LEKSİKOİSTATİSTİKSEL BİR DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2021, , 374 - 390, 20.12.2021

Erkan Kızılarslan

https://doi.org/10.30563/turklad.899225

Öz

Tarih boyunca çeşitli fonetik ve semantik değişimler ile kullanılagelmiş Türk dili, farklı
görüş ve adlandırmalarla tasnif edilmiştir. Bu görüşlerden birisi de Altay Dil Teorisi’dir. Bu
görüş karşısında fikir belirtmek isteyen Gerard Clauson, Türk dilinin “leksikoistatistik” bir
çalışmasını yaparak teori hakkındaki görüşlerini ortaya koymuştur. Clauson’un çalışmasından
ilham alınarak ortaya konan bu çalışmada, Çağatay Türkçesi sözlüklerinin leksikoistatistik bir
değerlendirmesi yapılmıştır. Çalışmada, Clauson’un “esas maddeler”inden yola çıkarak yüz
temel sözcük üzerinden Çağatay Türkçesi sözlüklerinin kapsamı, sözcüklerin kökeni ve alıntı
sözcüklerin oranı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Altay Dil Teorisi, Çağatay Türkçesi, Sözlükçülük, Leksikoistatistik

A LEXICOSTATISTICAL EVALUATION OF THE CHAGATAI TURKISH DICTIONARY

Öz

The Turkish language, which has been used with various phonetic and semantic changes
throughout history, has been classified with different views and nomenclatures. One of these
views is the Altaic Language Theory. Gerard Clauson, who wanted to express his opinion in the
face of this view, presented his views on the theory by conducting a “lexico-statistical” study of
the Turkish language. In this study, which was inspired by Clauson's work, a lexico-statistical
evaluation of the Chagatai Turkic dictionaries was made. In the study, based on Clauson's “main
articles”, the scope of the Chagatai Turkic dictionaries over a hundred basic words, the origin of
the words and the ratio of the quoted words were revealed.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Altaic Language Theory, Chagati Turkish, Lexicography, Lexico-statistical

Kaynakça

• Akar, A. (2012). Türk Dili Tarihi. 5 bs. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• Akdemir, Y. (2020). Senglah’ın Tematik Sözlüğü (İsimler). İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi. 2 bs. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Boz, E. (2011). Leksikografi Teriminin Tanımı ve Türkçe Karşılığı Üzerine. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (4), 9-14.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk Dili Tarihi II. İstanbul.
• Clauson, G. (2005). “A Lexicostatistical Appraisal of the Altaic Theory”. (çev. İsmail Ulutaş), Central Asiatic Journal, 1969, 13.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Durgut, H. (1995). “Şeyh Süleyman Efendi-i Buhârî Lügat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî (Cild-i Evvel)” Adlı Eserin Transkripsiyonu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eckmann, J. (1958). Çağatay Dili Hakkında Notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, s.115-126.
• Eckmann, J. (2017). Harezm-Kıpçak ve Çağatay Dili Üzerine Araştırmalar. (Haz. Osman Fikri Sertkaya), Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A.B. (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Kadar Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşka Lüġati (Giriş-Metin-İndeks). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hiyavi, R. (H. 1374). Seng-Lâh: Ferheng-i Türkî be Farisî Mirza Mehdi Han Esterabadî. Tahran: Neşr-i Merkez.
• Kaçalin, M.S. (2012). Niyâzî, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar El-Lugatu’n Nevâ’iyye ve’l-İstişhâdâtu’l-Çaġata’iyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Kassian, A.- Starostin, G.- Dybo, A.- Chernov, V. (2010). “The Swadesh wordlist. An attempt at semantic specification”. Journal of Language Relationship. 4, P. 46-89.
• Ölmez, Z. (1998). Çağatayca Sözlükler. Kebikeç, S.6, s.137-144.
• Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. (Doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(2), s.663-704.
• Sıddık, M. H. (H. 1394). Senglâh: Ferheng-i Türkî be Farsî (der Müşkilat-ı Lugat-ı Asâr-ı Türkî Emir Ali Şir Nevâî) Mirza Mehdi Han Esterabadî. Neşr-i Ahter, Tebriz.
• Starostin, S.-Dybo, A.-Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden-Boston: Brill.
• Toprak, F. (2007). Ramstedt, Gustav John. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2007, XXXIV, s.454.
• Yılmaz, E. (2018) İki Binli Yılların Başında Altay Dilleri Araştırmaları: Çalışmalar, Yöntemler, Eğilimler, Turkic Linguistics and Philology. (1/1), 1-15.
• Yılmaz, E.- Demir, N., (2002). “Ural-Altay ve Altay Dil Teorisi”, Türkler, C. 1, 393- 401.