ŞİRALİYEV’İN “BAKÜ DİYALEKTİ” ESERİ VE AZERBAYCAN AĞIZ ARAŞTIRMALARINDA KULLANDIĞI GRAMER TERİMLERİ

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 2, 27 - 50, 20.12.2018

Gürkan Gümüşatam

https://doi.org/10.30563/turklad.431662

Öz

Bu makale
Sovyetler Birliği yönetiminin kurduğu “Azerbaycan’ı Tetkik Eden ve Öğrenen
Cemiyet”in başlattığı ağız çalışmalarının bir ürünü olarak Nesimi Dilcilik Enstitüsü yayını olan “Bakü Diyalekti” adlı eseri değerlendirmek; Türkiye dışında
yürütülen diyalektoloji çalışmalarını ana hatlarıyla tanıtıp terminolojik
kaynaklarına inmek üzere hazırlanmıştır. Sovyet Devrimi’nin ardından “Azerbaycan’ı
Tetkik Eden ve Öğrenen Cemiyet”e bağlı olarak Azerbaycan Bilimler Akademisi Şubesi
kurulur. 1945’te Bilimler Akademisi ve onun içinde bir Dil Enstitüsü açılır.
1951’de Dil Enstitüsü, Edebiyat Enstitüsüyle birleşir; 1969 yılından itibaren
de faaliyetlerine Nesimi Dilcilik Enstitüsü adıyla devam eder.

Dilcilik Enstitüsü’ne 
H. Aşmarin ve B. Çobanzade’nin ardından 1940’lı yıllarda M. Şiraliyev
getirilir. Şiraliyev’in başkanlığını yürüttüğü Diyalektoloji Şubesi, Azerbaycan
ağızlarının tetkiki yönünde yürüttüğü çalışmalarla Sovyetler içinde yeni bir
ivmenin yaratılmasını sağlar. Sovyetler Birliği içindeki halklarla Azerbaycan
Türkçesinin karşılaştırılması ilk kez M. Şiraliyev’in öncülüğünde gerçekleşir. İncelemenin
ana konusunu sözlük, ağız atlası, metin derlemeleri ve gramer yazımı konularına
aktif katılan Şiraliyev’in Bakü Diyalekti eseri oluşturmaktadır. Sovyet Devrimi
ve ardından gelişen dil araştırmaları hakkında bilgilerin verildiği makalede; Şiraliyev’in
lehçeler arasında yaptığı karşılaştırmalar değerlendirilecek ve Bakü ağzı
konusunda saptadığı dillik özellikleri tanımlamak üzere kullandığı terimler
Türkiye Türkçesi gramer terimleriyle karşılaştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bakü Diyalekti, Ağız Araştırmaları

Şiraliyev’s "Bakı Dialect" Book and Terms Used in Azerbaijan Dialect Research

Öz

This article is to evaluate the work "Baku
Dialectic", a publication of Nesimi Dilçilik Institute, as a product of
oral studies initiated by the Soviet Union Administration's "Revealing and
Learning Society of Azerbaijan" Dialectology studies conducted outside of
Turkey was prepared to introduce terminological resources in the outline. Following
the Soviet Revolution, the Azerbaijan Academy of Science Branch is established
in accordance with the "Association and Learning Society of
Azerbaijan". In 1945 the Academy of Sciences and a Language Institute were
opened in it. In 1951, the Language Institute merges with the Institute of
Literature; Since 1969, its activities continue with the name Nesimi Dilcilik
Institute.

In the 1940s, M.Shiraliyev was brought to the Dilçilik
Institute by H. Aşmarin and B. Cobanzade. The Department of Dialectology, which
is chaired by Shiriliyev, is responsible for the creation of a new vision
within the Soviets through studies conducted by the Azerbaijani dialects. The
comparison of the Azerbaijani Turkic peoples within the Soviet Union occurs for
the first time under the leadership of M. Shiraliyev. The main topic of the review
is the Baku Dialectic work of Şiraliyev, who actively participated in the
dictionaries, oral skip, text compilations and grammar writing. The article
about the Soviet Revolution and subsequent language researches is given;
Şiraliyev be evaluated comparisons between his mouth Baku dialect and the terms
used to define the characteristics that determine Dillima will be compared in
terms of Turkey Turkish grammar.

Anahtar Kelimeler

Baku Dialect, dialect studies, grammar terms

Kaynakça

• • ADIGÜZEL, S. (2007). Tiflis Edebî Muhitinde Malla Nasreddin Dergisi ve Dergide Tartışılan Konular. Bilig, S: 47, s. 1-21.
• • AKAR, A. (2010). Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi. TÜBAR, S: XXVIII, s. 15-29.
• • BOZ, E. (2008). Ağız Atlasları. Turkish Studies, V:3/3, s. 152-166.
• • DEMİR, N. (2006). Türkiye’de Dil-Lehçe-Şive-Ağız Tartışmaları. Türkiye’de Dil Tartışmaları. (Derleyenler: Astrid Menz – Christoph Schroeder), İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• • ERDEM, M. (2016). Türk Diyalekt Coğrafyası Araştırmalarında İran Türk Ağız Araştırmalarının Yeri. ÇÜTAD, C: 1, S:1, s. 7-16.
• • HACIYEVA, G. (2008). Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Ortak Diyalektizmleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. S: 1/3, s. 210-218.
• • KARAHAN, L. (2006). Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı Dili Ağız İlişkisi. Turkish Studies, S: I, s. 9-18.
• • KARAHAN, L. (2015). Azerbaycan Dilinin Naxçıvan Dialektoloji Atlası. Dil Araştırmaları, S:2015/17, s. 271-276.
• • KONONOV, A. N. (2004). SSCB’deki Türk Filolojisi. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi – Türkoloji Özel Sayısı İkinci Kitap, (Çev. Ayhan Çelikbay), s. 153-181.
• • KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.
• • NASKALİ, E. G. (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu. Ankara: TDK.
• • ŞİRALİYEV, M. Ş. (1957). Bakı Dialekti. Bakü: Azerbaycan SSCB İlimler Akademisi Neşriyatı.
• • TOPALOĞLU, A. (1989). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• • TOPSAKAL, İ. (2009). Rus Çarlığı ve Türkler (1552-1917). İstanbul: Türk Dünyası Vakfı.
• • UYGUR, E. (2007. Füyûzat ve Molla Nasreddin Dergilerinde Edebî Dil Tartışmaları. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S: 4, s. 53-64.
• • UYGUR, E. (2010). Azerbaycan Matbuatında Füyûzât Dergisi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 7, S: 2, s. 150-176.
• • YILMAZ, M. Y. (2014). İşgal Dönemi Türkistan’da Rus Dil Planlaması ve Cedid Hareketi. JASSS, S:29, s. 339-349.
• • ZİYAYEVA, Z. (2011). Azerbaycan Diyalektolojisinin Tarihi Üzerine. Karadeniz Araştırmaları, S:30, s. 93-106.