افغانستان اۉزبېک تیلی تالقان شېوه¬سیده کېلیشیکلرنینگ قۉللنیشی

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 325 - 336, 20.12.2019

Bashir Ahmad Qardash

https://doi.org/10.30563/turklad.580282

Öz

 

شېوه شناسلیکده­گی بحثلر معلوم تیلنینگ شېوه­لیک اۉزه­للیکلرینی تېکشیریش دیر. ادبي تیل بیلن شېوه­نی فرقی باراېمیش؛ بو تفاوتلر تیل­نینگ گرامري شکللریده اۉز افاده­سینی تاپه­دی. جمله­دن اۉزبېک تیلی تالقان شېوه­سیده، کېلیشیک کته­گوری­سینینگ شېوه­لیک شکلی و ایشله­تیلیشی  بو مقاله­ده اساسي اۉریننی اېگه­لیدی.

اۉزبېک ادبي تیلیده آلتیته کېلیشیک(باش، قره­تقیچ، توشوم، اۉرین-پیت، جۉنه­لیش و چیقیش)کېلیشیکلری ایشله­تیلسه-ده، تېکشیریله­دیگن شېوه­ده اوشبو مقوله­نینگ ایتیلگن تورلریدن باشقه ایکّیته (واسطه کېلیشیگی و چېگره­لش کېلیشیکلرینی) بېلگیلری بیلن  قۉللنیش شکللری بېلگیلنگن.

اۉزبېک تیلی تالقان شېوه­سینینگ کېلیشیکلری بیر قسمی ادبي تیل قاعده­سی سینگری عمومیلیککه اېگه.  اۉزبېک ادبي تیلده­گی کېلیشیک اوشبو شېوه­ده مخصوص کۉرستگیچلر بیلن ایشله­تیلگن.
بونده باش کېلیشیک ادبي تیل سینگری ایشله­تیلیب، قره­تقیچ کېلیشیگی ادبي تیل قانونیتلریگه قرشی حالده «+تی، +دی و +ی» شکللری بیلن؛ توشوم کېلیشیگی ایریم اۉرینلرده «+نی» ادبي تیلدېک، بعضی حالتلرده «+دی، +تی»، جۉنه­لیش کېلیشیگی «+غه،+ که،+ قه»، اۉرین-پیت کېلیشیگی
«+گه،+ ته» شکللری بیلن، چیقیش کېلیشیگی اۉز بېلگیسیدن باشقه «+تن،+دین» و صفتداش
«+گن» شکللری بیلن، واسطه کېلیشیگی «+بیلن» قۉشیمچه­سی اۉرنیده «+بیرلن، +بیله، +بیرگه­ و +بیلم» شکللری قۉللنیلگن. و چېگره­لش کېلیشیگی اېسه ادبي تیل قاعده­لریگه اونچه­لیک ماس کېلمی بعضی شېوه­لیک خصوصیتینی سقلش بیلن عموميلیککه اېگه. 

Anahtar Kelimeler

تالقان شېوه¬سی, اۉزبېک تیلی, کېلیشیکلر.

Destekleyen Kurum

Takhar Üniversitesi

Teşekkür

Takhar Üniversitesi adına size teşekkürlerimi sunarım!

THE USAGE OF NOMINAL STATES IN TALOQAN UZBEK PEOPLE DIALECT IN AFGHANISTAN

Öz

The
discussable points in dialectology is determination of the characteristics of a
language dialect. Therefore, this article concentrates on nominal states which
is one of the morphological features and dialect usage in Uzbek language,
particularly Taloqan people dialect. Although there are six nominal states in
Uzbek language such as subjective, possessive, objective, time bound and
location bound, indicator and external, in Taloqan dialect, there are two extra
nominal states (mediator and marginal) with signs and way of usage. The nominal
states in Taloqan dialect in the section of usage in some issues is similar to
literary language. Uzbek language nominal states in Taloqan dialect has
particular usage. Based on this research, subjective state has usage based on
literary rules. However, possessive state is opposite of Uzbek literary
language with signs of «+ti, di, and +I». On the other hand, in some issues objective state has
usage based on Uzbek literary language with the sign of «+ni» and sometimes with the signs of «+di, +ti». But indicator state has
usage with signs of «+ġä, +kä, +…ä». However, time bound and location bound states besides its
grammatical signs have usage with signs of «+gä, +tä». But the external state has usage considering its
grammatical with signs «+tan, +din» and objective adjective sign is «+gän». The state of mediator is «bilän». The sign with «birlän, bilä, birgä, biläm» has usage. And the marginal state does not have
similarity with literary language rules. But it has some closeness with the
features of dialect structures in Taloqan dialect.

Anahtar Kelimeler

Taliqan Dialect, Uzbek Languege, Nominal States

Kaynakça

• Altay, nurullah. (1386). Uzbek tili suzligi. Malaysia:
• Çuşkon, Muctafo walkan. (2017). Uzbek-turkçıcı Gıramarı. Ankara.
• Ishonch, zikirillah. (1393). Uzbek tili giromari. Kabul:
• Şoh abdurrahmanva. (1981). Tilşınoclıkka kırış. Toshkent:
• Toluqonıy, nurrullah. (1389). Taxoreho. Kabu:
• Akram boy. (55). Taluqon shahri, uchinchi nohiya yashawchisi.
• Awliyaqul. (46). Taluqon shahri, tortinchi nohiya yashawchisi.
• Baymurad. (60). Taluqon shahri, Birinchi nohiya yashawchisi.
• Tojinniso. (55). Taluqon shahri, Birinchi nohiya yashawchisi.
• Hasson. (30). Taluqon shahri, uchinchi nohiya yashawchisi.
• H. eisso. (75). Taluqon shahri, Birinchi nohiya yashawchisi.
• H. Amonillah. (65). Taluqon shahri, Ikkinchi nohiya yashawchisi.
• H. Abrohem. (50). Taluqon shahri, Ikkinchi nohiya yashawchisi.
• H. Toshi. (48). Taluqon shahri, birinchi nohiya yashawchisi.
• Habebillah. (45). Taluqon shahri, birinchi nohiya yashawchisi.
• Xolbozor. (65). Taluqon shahri, uchinchi nohiya yashawchisi.
• Xairinisso. (50). Taluqon shahri, birinchi nohiya yashawchisi.
• Do mullah Zohir. (50). Taluqon shahri, tortinchi nohiya yashawchisi.
• Do mullah abdulawal. (50). Taluqon shahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
• Sayid abror. (50). Taluqon shahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
• Şohzodamoh. (70). Taluqon şahri, ıkkıinchi nohiya yashawchisi.
• Şer.M. (42). Taluqon şahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
• Cohebnazar.(48). Taluqon şahri, uçinchi nohiya yashawchisi.
• Tolıbşoh. (40). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.
• Ab.ghafar. (35). Taluqon şahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
• Ab. Qayum. (48). Taluqon şahri, birinçi nohiya yashawchisi.
• Ab. Hamed. (50). Taluqon şahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
• Ab.bshir. (33). Taluqon şahri, birinçi nohiya yashawchisi.
• Karamatullah. (39). Taluqon şahri, totinçi nohiya yashawchisi.
• M.usof. (68). Taluqon şahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
• Mullanabe. (43). Taluqon şahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
• Nur.M. (40). Taluqon şahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
• Nasrullah. (45). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.
• Najebullah.(30). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.
• Najeeba. (35). Talqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.Egamberdi. (72). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.