A REVIEW ON THE VOCABULARY AND LANGUAGE FEATURES OF CUMAN RIDDLES

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 16 - 41, 20.06.2020

Galip Güner

https://doi.org/10.30563/turklad.744950

Öz

The first riddles based on compilation in Turkish are 47 riddled texts, four of which were unanswered, recorded on the pages 60a-60b of Codex Cumanicus, estimated to have been written in the late 13th and early 14th centuries. These riddles appear in the second volume of the work, which we call the German notebook, and are extremely important in that they are compiled directly from among the Cumans. More clearly, considering that folk literature products were not transferred to writing too much in the past because of they are anonymous, these riddles are very valuable in Turkish riddle tradition due to the absence of previous Turkish riddle texts. In this study, riddles that we know to have a lot of special vocabulary, since they were compiled directly from Kipchaks, were subjected to a detailed language review. Traces of the words, many of which are single examples, in historical and contemporary Turkish dialects have been followed. In addition, phonetic and morphological data that reflect the features of pure Kipchak Turkish have been tried to be revealed. Riddle texts were also added to study to enable language features to be better understood in the context of the text. Then, the words and grammatical features that we think are important for Kipchak Turkish were evaluated in each riddle.

Anahtar Kelimeler

Riddle, Codex Cumanicus, Vocabulary, Phonetic, Morphology

KUMAN BİLMECELERİNİN SÖZ VARLIĞI VE DİL HUSUSİYETLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

Türkçenin derlemeye dayalı ilk bilmeceleri 13. yüzyılın sonu ile 14. yüzyılın başlarında yazıldığı tahmin edilen Codex Cumanicus’un 60a-60b sayfalarında kaydedilmiş olan dördü cevapsız 47 adet bilmece metnidir. Bu bilmeceler eserin Alman defteri dediğimiz ikinci cildinde yer alırlar ve doğrudan Kumanlar arasından derlenmiş olmaları bakımından son derece önemlidirler. Daha açık bir ifadeyle anonim oldukları için halk edebiyatı ürünlerinin geçmişte çok fazla yazıya aktarılmadıkları düşünüldüğünde bu bilmeceler Türk bilmece geleneği içerisinde daha öncesine ait Türkçe bilmece metinlerinin bulunmaması sebebiyle oldukça değerlidirler. Bu çalışmada doğrudan Kıpçaklar arasından derlendikleri için çok fazla özel söz varlığına sahip olduğunu bildiğimiz bilmeceler ayrıntılı bir dil incelemesine tabi tutulmuştur. Pek çoğu tek örnek olan kelimelerin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki izleri sürülmüştür. Ayrıca bilmecelerde görülen ve halis Kıpçak Türkçesinin hususiyetlerini yansıtan fonetik ve morfolojik veriler de ortaya konulmaya çalışılmıştır. Dil hususiyetlerinin metin bağlamında daha iyi anlaşılabilmesini sağlamak için bilmece metinleri de çalışmaya eklenmiştir. Ardından her bilmecede Kıpçak Türkçesi için önemli olduğunu düşündüğümüz kelimeler ve gramer hususiyetleri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

bilmece, Codex Cumanicus, fonetik, morfoloji

Kaynakça

• ARGUNŞAH, M.; GÜNER G. (2015), Codex Cumanicus, Kesit Yay., İstanbul. ARIKOĞLU, E. (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. ARİZ, E. (2008), “Çağatay Yazı Dilinin Sözvarlığı Üzerine Bir Deneme”, Türk Dilleri Araştırmaları, C. 18, s. 437-469. ATA, A. (1997), Nâsırü’d-dîn Burhânü’d-dîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları), 2. C., Dizin, TDK Yay., Ankara. ATALAY, B. (1945), Et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugati’t-türkiyye, TDK Yay., Ankara. AYDEMİR, H. (2015), “Yılan Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Not”, Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya-Mirsultan Osman’ın Doğumunun 85. Yılına Armağan, Kömen Yay., Konya. BİRAY, N. (2014), “Söz Varlığımızda Yılan”, Avrasya Terim Dergisi, S. 2 (1), s. 25-49. BİRAY, N.; KESKİN, E. G. (2018), Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçelerinde Yapı ve Anlam Bakımından Sal- Fiili”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, C. 11, S. 1, s. 47-88. BRUNVAND, J. H. (2007), “Bilmeceler ve Diğer Sözlü Bulmacalar”, (çev. Kadriye Türkan), Millî Folklor, S. 74, s. 137-143. CAFEROĞLU, A. (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul. CLAUSON, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, London. ÇAĞBAYIR, Y. (2007), Ötüken Türkçe Sözlük (Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı), C. 4, Ötüken Yay., İstanbul. ÇULHA, T. (2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı (Karayca-Türkçe Kısa Sözlük), Kebikeç Yay., Dil ve Edebiyat Dizisi: 6, İstanbul. Derleme Sözlüğü (1977), IX. C., TDK Yay., Ankara. ELÇİN, Ş. (1989), Türk Bilmeceleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara. ERCİLASUN, A. B.; AKKOYUNLU, Z. (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), TDK Yay., Ankara. EREN, H. (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi, Ankara. GÜNER, G. (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yay., İstanbul. GÜNER, G. (2016), Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar, Kesit Yay., İstanbul. GÜNER, G. (2017), “Codex Cumanicus’ta Moğolca Alıntı Kelimeler Üzerine Yeni Bir Yaklaşım”, Gazi Türkiyat, S. 20, s. 9-24. GÜNGÖRDÜ, E. (2009), “Türkçede -kA- Pekiştirme Eki”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, S. 2, s. 7-43. GÜRSOY NASKALİ, Emine; BUTANAYEV, Viktor; İSİNA, Almagül; ŞAHİN, Erdal; ŞAHİN, Liaisan; KOÇ, Aylin (2007), Hakasça-Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara. GÜRSOY NASKALİ, E.; DURANLI, M. (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara. GÜVERCİN, G. (2009), Tatar Bilmecelerinin Sesbilgisi Açısından İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Gazimağusa. KAÇALİN, M. S. (2011), Niyâzî: Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar: El-Lugâtu’n-Nevâ’iyye ve’l-İstişhâdâtu’l-Cagâtâ’iyye, TDK Yay., Ankara. KALİSH, A., TEREKBAYEVA J. (2018), “Kazak Türklerinin Folklor Kaynaklarına Göre Efsanevi ve Geleneksel Taşıtlar”, Millî Folklor, S. 117, s. 57-72. KARAGÖZLÜ, S. (2018), İbnü Mühennâ Lügati Türkçe Kısmı, Kesit Yay., İstanbul. KARAHAN, A. (2013), “Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları”, Turkish Studies, Vol. 8/1, s. 1839-1865. KOÇ, K.; BAYNİYAZOV, A.; BAŞKAPAN, V. (2003), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara. LESSİNG, F. D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük, 2 C., (Çev. Günay Karaağaç), TDK Yay., Ankara. Lİ, Y. S. (2004), Türk Dillerinde Sontakılar, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, İstanbul. NECİPOVİÇ N., E. (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan çeviren) İklil Kurban, TDK Yay., Ankara. ÖNER, M. (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. ÖZŞAHİN, M. (2017), Başkurt Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. ÖZYETGİN, M. (2001), Ebû Hayyân, Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk, Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav Yay., Ankara. PEKACAR, Ç. (2011), Kumuk Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. REZAEİ, M. (2018), “Türkçede ala Sözcüğü”, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 16, s. 8-18. SALAN, M. (2019), Tarihî Kuzeybatı Kıpçakçası Fiil Yapım Ekleri ve Tarihî Karşılaştırmalı Etimolojik Fiil Sözlüğü, Hiperyayın, İstanbul. ŞİRİN USER, H. (2009), Köktürk ve Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yay., Konya. TAVKUL, U. (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. TEKİN, T.; ÖLMEZ, M.; CEYLAN, E.; ÖLMEZ, Z.; EKER, S. (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18, Simurg Yay., Ankara. TIETZE, A. (1966), The Koman Riddles and Turkic Folklore, University of California Publications, Berkeley and Los Angeles. TIETZE, A. (2016), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, TÜBA Yay., Ankara. TOPARLI, R. (1992), İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, TDK Yay., Ankara. TOPARLI, R.; ÇÖGENLİ, M. S.; YANIK, N. H. (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay., Ankara. TOPARLI, R.; VURAL, H.; KARAATLI, R. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. YERASİMOS, Marianna (2011). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yemek Kültürü Yorumlar ve Sistematik Dizin, Kitap Yay., İstanbul. YUDAHİN, K. K. (1998), Kırgız Sözlüğü, (Türkçeye çeviren), Abdullah Taymas, C. 2., 4. baskı, TDK Yay., Ankara. ZAHİDOĞLU, V. A. (2014), “Dede Korkut Kitabı’nda Geçen Ağayıl ve Kaytaban Kelimelerinin Etimolojisi Üzerine”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 3/3, s. 27-48.