20. YÜZYILIN BAŞINDAN GÜNÜMÜZE UYGUR TÜRKLERİNİN KULLANDIĞI ALFABELER VE BU ALFABELER İLE BASILAN ŞİİRLER ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 269 - 287, 20.12.2020

Reyila Kaşgarlı

https://doi.org/10.30563/turklad.808178

Öz

Uygur Türkleri, anavatanları Doğu Türkistan başta olmak üzere Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Suudi Arabistan, Türkiye gibi pek çok ülkede yaşamaktadırlar. Gelişmiş bir yazı dili olan Çağdaş Uygur Türkçesi ile zengin bir edebiyat ortaya konulmuştur. Edebî ürünlerin, Arap alfabesi, Kiril alfabesi ve Latin alfabesi ile yayımlanması ve bu edebî ürünler arasında şiir örneğinde görebileceğimiz gelişme veya durgunluk, Uygurların içinde bulunduğu siyasi ve sosyal durum ile doğrudan ilişkilidir. Bahsi geçen alfabeler kimi zaman resmî olarak kimi zaman ise gayri resmî olarak kullanılmıştır. Şiirlerin konusu ve içeriği incelendiğinde, Arap alfabesinin kullanıldığı dönemde gelişme kaydettiği ve çeşitli konuların ele alındığı, Latin alfabesinin kullanıldığı dönemde durgunluk yaşadığı ve duygusuz propaganda metinlerinin yoğunluk kazandığı görülmüştür. Kiril alfabesi, Doğu Türkistan’da iki yıl pilot uygulamada kullanıldığı için basın yayında yer almamıştır. Ancak Kazakistan’daki Uygurların bu alfabe ile çeşitli konularda şiirler yayımladığı görülmüştür. 

Çalışmada nitel araştırma yöntemi uygulanmıştır. Alfabenin edebî eserlerin gelişimine olan etkisi ve/veya bu etkiyi tetikleyen diğer etmenler, şiir özelinde tartışılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, alfabe, edebiyat, şiir

ALPHABETS USED BY UYGHUR TURKS FROM THE EARLY 20TH CENTURY AND POEMS PUBLISHED IN THESE ALPHABETS

Öz

Uyghur Turks have lived in primarily East Turkestan, their homeland and many countries such as Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan, Saudi Arabia, Turkey. The literature is rich in Modern Uyghur Turkish, which is an advanced literary language. Writing literary products in Arabian alphabet, Cyrillic alphabet and Latin alphabet and the advancement or recession as can be seen in the example of poems among these literary works is directly associated with political and social condition of the Uyghurs. The said alphabets are used sometimes in official and sometimes in unofficial way. The subject matter and content of the poems have been examined and it has been seen that the poems advanced in the period when Arabian alphabet was used and several topics have been discussed whereas the poems recessed and cold propaganda texts were used dense in the period when Latin alphabet was used. Cyrillic alphabet was not under press coverage as it was used as a pilot scheme in East Turkestan. However it has been seen that Uyghurs in Kazakhstan published poems in this alphabet.
In the paper; analysis method for published materials was used, the effect of the alphabet on the advancement of literary works and other factors triggering such effect shall be discussed as specific to the poem.
Keywords: Uyghur Turks, alphabet, literature, poem

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turks, Alphabet, Literature, Poem

Kaynakça

• ABDULVAHİT KAŞGARLI, R. (2014). Çağdaş Uygur Edebiyatı ve Onun Geleceği. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S.3, s. 129-145.
• ABDULVAHİT KAŞGARLI, R. (2013). Çağdaş Uygur Edebiyatı Şairlerinden Memtili Tevfik Efendi’nin Hayatı ve Eserleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt/Sayı XLIX, s. 165-194, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• KARAMAN, A. (2019). Ferhat İlyas ve Guñga Şiir. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, S. 67, s. 257-268.
• AKPINAR, Y. (2013). Çağdaş Türk Edebiyatları-I. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• ALPTEKİN, İ. (2000). Memtili Ependi Şeirliri, Haz. Ürümçi: Şinciang Halk Neşriyatı.
• ASLAN, B. (2009). Sovyet Rusya Hâkimiyetinde Yaşayan Türklerin Ortak Birleştirilmiş Türk Alfabesi’nden Rus Kiril alfabesine Geçirilmesi. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TAED, S. 40, s. 357-374.
• BAVDUNOV, E. (2001). Kırgızistan Uygurliriniñ Edebiyatı, Bişkek: Kırgızistan Devlet Millî Üniversitesi Uygur Filologiye Fakülteti Yayınları.
• BEKİN, M. R. (2005). Doğu Türkistan Vakfı Başkanı M. Rıza Bekin’in Anıları, İstanbul: Kastaş Yayınları.
• DWYER, A. (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur İdentity, Language Lolicy and Political Discourse, East-West Center Washington.
• ELA M. (2015). Exmetcan Osman Tallanma Şéirliri. İstanbul: Teklimakan Uygur Neşriyatı.
• ELİYEV, T. (1997). Teyipcan Eliyev Şeirleri. (Haz. Muhemmet Rehim), Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• EMİLOĞLU, A. T. (1973). Changes in Uighur script during the past 50 years, Central Asiatic Journal, S. 17. s. 128-129
• ERCİLASUN, A. B. (1993). Türk Dünyasında Alfabe ve Dil. Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ezizi, (2012). Çüşümdiki Kız, Ürümçi; Şincang Halk Neşriyatı.
• FU M. J. (1986). Zhongguo shaoshu minzu yuyan diaocha, Zhongguo Dabaike Çuanshu –Minzufenjuan, Pekin: Zhongguo Dabaike Çuanshu Yayınevi.
• GEYURANİ, G. (1951). Şair. Şincang Edebiyat –Sen’iti Dergisi, Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı, S.4-5, s. 20.
• HARBALİOĞLU, N. (2018). Çağdaş Uygur Edebiyatında İz Bırakan Bir Yazar: Calalidin Behram. Uygur Türklerinde Bir Bilge-Prof. Dr. S. Mahmut KAŞGARLI Armağanı, s. 229-244, İstanbul: Kesit Yayınları.
• HASANCAN, A. (2017). Modern Uygur Şairi Ahmetcan Osman Şiirleri ve Onun Önderliğinde Guñga Şiir Hareketi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S.9, s. 1-10.
• HEYDERUP A.T. (1993). Sovet İttipakidiki Uygurlarnin Edebiy Tilni Berpa Kiliş Ceryani, Kaşgar Pedagogika Enstituti İlmiy Jornili, S. 4, s. 75-83.
• JANBAZ, W. A. ve SALEH, I. ve DUVAL, J. R. (2006). An introduction to Latin-script Uyghur, Middle East & Central Asia Politics, Economics, and Society Conferans, Sept. 7-9, University of Utah, Salt Lake City, USA. p. 1-15
• KASAPOGLU ÇENGEL, H. (1995). Abdurrahim Ötkür'ün Şiirlerinde Hürriyet ve Mücadele, s. 88-97 (Çevrimiçi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/136248, Erişim: 14.7.2018).
• KASAPOĞLU ÇENGEL, H. (2013). Çağdaş Uygur Edebiyatı. Çağdaş Türk Edebiyatları-II, s. 140-170, Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• KOCAOĞLU, T. (2012). Eski Sovyetler Birliği’ndeki Alfabe Politikası ve Bugün http://www.haberakademi.net/2012/haberoku.aspx?hbr=16661 (Erişim: 25.01.2018)
• KOMİSYON. (1973). Uygur Yeni Yezikinin İmla Kaidisi, Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı
• KOMİSYON. (1982). Uygur Kazak Kona Yezikini Eslige Keltürüş Togrisida, İkinci Növetlik Memliketlik Milletler Til-Yezik Hizmiti Yigini Hatırısı, 20.9.1982 KOMİSYON. (1983). Uygur Yezikinin Elipbesi ve Uygur Edebiy Tilinin İmla Kaidesi, Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• KOMİSYON. (2006a). Uygur Edebiyatı Tarihi. C.3, Pekin: Milletler Neşriyatı.
• KOMİSYON. (2006b). Uygur Edebiyatı Tarihi. C. 4/1, Pekin: Milletler Neşriyatı.
• KURBAN, İ. (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• KUTLUK, A. (2009). Kıran Kısmiti. Mir Neşriyatı, Almatı: 2009.
• LATTİMORE, O. (1975). Privot of Asia, New York: AMS Press.
• TAGIZADE, L. (2006). Sosyalist Realizm: Kökeni, Oluşum Süreci ve Kavramı, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C.3, S. 4, s. 7-24.
• Lİ, S. (1953). Weiwuer Wenzi Gaige Wenti. Zhongguo Yuyan , S. 2, s. 57-62.
• LOKMAN, B. (2007). Çağdaş Uygur Edebiyatının Oluşması ve Gelişmesi. bilig, Yaz / 2007, S. 42, s. 191-211, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları.