+gil EKİ ÜZERİNE ETİMOLOJİK BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 12, 20.06.2021

Süleyman Kaan Yalçın

https://doi.org/10.30563/turklad.895740

Cited By: 3

Öz

Türkçede isimlere gelerek bunlardan akrabalık, aile ve yakınlık isimleri türeten “+gil” eki, kökeni itibariyle tartışmalı eklerden biridir. Ekin kullanım alanı ve işlevi konusunda genel olarak bir uzlaşma söz konusu olsa da ekin kökeni üzerinde bir görüş birliği sağlanamamıştır.
Ekin kökeni ile ilgili olarak çeşitli araştırmacılar ekin ek birleşmeleri veya bağımsız bir sözcükten ya da edattan ekleşmiş olma durumu üzerinde görüşler öne sürmüşlerdir. Ancak bu çalışmalarda genellikle ekin dayandırıldığı sözcüğün veya edatın ne olduğu ile ilgili tespitler verilmezken; sadece ekin Çuvaşça ev anlamına gelen “kil” sözcüğüyle ilgili bağlantılı olma durumu ayrıntılı olarak dile getirilmiştir.
Bu çalışmada +gil ekinin birçok araştırmacı tarafından da dile getirilmiş olan eski dönemlerde müstakil bir yapıdan ekleştiği görüşü savunulmakla birlikte; ekin işlev olarak benzerlik gösterdiği ve a-lar/an-lar (şahıs zamiri +çokluk eki) yapısından ekleştiği düşünülen +lAr eki ile aynı kökten ekleştiği ve kökeninde hem Türkçede hem de Altay dillerinde yer alan zamir temelli bir sözcük ile *l çokluk eki kaynaklı bir yapının olduğu ispat edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, +gil, +lAr, “o” işaret/şahıs zamiri, *l çokluk eki

An etymologıcal evaluatıon on the +gil suffıx

Öz

The "+gil" suffix, which comes to names in Turkish and derives the names of kinship, family and relationship from them, is one of the controversial suffixes due to its origin. Although there is a general consensus on the use and function of the suffix, there is no agreement on the origin of it.
Various researches have put forward ideas about the origin of the +gil suffix. Some of them have supposed that the suffix is a compound of two suffixes and the others have been on the opinion that the suffix originates from a single word or a particle. While these studies generally do not give determinations about the word or particle on which the suffix is based; only the relationship situation of the suffix and the word "kil", which means house in Chuvash Turkic, has been discussed in detail.
In this study, by defending the opinion that the +gil suffix originates from an independent structure in ancient times, which has been also voiced by many researchers, it also will be defended that the +gil suffix was originated from the same root with the +lAr suffix which has similar functions with the +gil and thought to derive from the a-lar / an-lar (personal pronoun + plural suffix) structure. It will be tried to prove that a structure originating from *+l plural suffix and a pronoun-based word in both Turkic and Altaic languages are in the structure of +gil suffix.

Anahtar Kelimeler

Turkish, +gil, +lAr, "o" demonstrative / personal pronoun, *l plural suffix

Kaynakça

• Adalı, O. (1979). Türkiye türkçesinde biçimbirimler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alkaya, E. (2008). Sibirya tatar türkçesi. Ankara: Turkish Studies Yayınları.
• Alkaya, E. (2010). Türkiye türkçesinde ve türk lehçelerinde iyelik ekinden sonra kullanılan +lAr çokluk eki üzerine. Müjgân Cunbur Armağanı. (Haz. Tuncer Gülensoy). 31-37. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ata, A. (2009). Türk dillerinde +la çokluk eki. International Journal of Central Asian Studies. 13:89-99.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. (1997). Keban baskil ağın yöresi ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. (2008). Türkçede kelimelerin ekleşmesi ve eklerin kökeni. Prof. Dr. Ahmet Buran Makaleler. (Haz. Ercan Alkaya, S. Kaan Yalçın, Murat Şengül). 53-159. Ankara: Turkish Studies Yayınları.
• Choi, H. W. (2010). Türkçe, korece, moğolca ve mançu-tunguzcanın karşılaştırmalı ses ve biçim bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Delice, H. İ. (2000). Türk dilinde işlevsel ek tasnifi denemesi. Türklük Bilimi Araştırmaları. 9:135-150.
• Demirtaş, A. (2006). Türkiye türkçesinde mensubiyet bildiren “-gil” eki üzerine. Karadeniz Araştırmaları. 9:70-77.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi. (Çev. Ali Ulvi Elöve, Uyar. Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Doerfer, G. (1988). Grammatik des chaladsch. Wiesbaden.
• Durmuş, O. (2009). Çuvaşçanın şekil bilgisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Edirne: Trakya Üniversitesi
• Eckmann, J. (2005). Çağatayca el kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergin, M. (1997). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ersoy, F. (2007). +gil eki üzerine. Dil Araştırmaları Dergisi, 1:21- 29.
• Ersoy, F. (2012). Türk-moğol dil ilişkisi ve çuvaşça. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ersoy, F. (2017). Çuvaş türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersöz, S. (2008). Bazı türkiye türkçesi ağızlarında topluluk/aile adı yapan bir ek: +Ēni / +Îni. Turkish Studies. 3/3:356-377.
• Gabain, A. V. (2003). Eski türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Georg, S. (1990) some thoughts on the etymology of the turkic plural suffix -lar/-ler. In Altaica Osloensia. Proceedings from the 32nd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference. (Oslo, June 12–16, 1989). Oslo: Universitetsforlage. s. 141-152.
• Grönbech, K. (2000). Türkçenin yapısı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve yöresi ağızları (inceleme, metinler, sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2004). Türkçede “sıra dışı ekler” ve eklerin tasnif-tanımlama sorunu üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I. 20-26 Eylül 2004, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1267-1284.
• Günşen, A. (2000). Kırşehir ve yöresi ağızları (inceleme, metinler, sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günşen, A. (2004). Edirne ve yöresi ağızlarında aile ve topluluk isimleri yapan ekler. Türk Dili. 626:150-162.
• İlhan, N. (2009). Türk dilinde çokluk. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Janhunen, J. (2018). Türk dilinde *-s çokluk eki. (Çev: Uluhan Özalan). TÜRÜK. 13:485-495.
• Karahan, L. (2011). Birleşik kipli fiillerde çokluk eki –lAr’ın yeri. Türk Dili Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları. 219-226.
• Keskin, E. G. (2017). Türkçede birleşik ekler. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Kirişçioğlu, F. (2018). Saha/yakut türkçesi. Türk Dilinin Uzak Lehçeleri. (Ed. Ahmet Buran). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kocasavaş, Y. (2004). Türkçede şahıs zamirleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1994). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nalbant, M. V. (2008). Divānü Lüġāti’t-Türk grameri-I, isim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Özçelik, S. (1997). Urfa merkez ağzı (inceleme, metinler, sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özdal, Doğan. (2007). Güzellikler taçlanır hatıralarla “Pertek-Cami-i Kebir Mahallesi”. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Polat, F. (2000). Şavşat ve yöresi ağızları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Poppe, N. (2008). Altay dillerinde çokluk ekleri. (Çev. Caner Kerimoğlu). Dil Araştırmaları Dergisi. 2:93-110.
• Sevortyan, E. V. (1978). Etimologiçeskiy slovar Tyurskix yazıkov, obşetyurkskiye i mejtyurskie osnovı na bukvu “B”. Moskva: İzdatelstvo Nauka.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). An etymological dictionary of Altaic languages. Leiden. (ADES).
• Şenel, M. (2013). Elazığ ili yer adları üzerine bir inceleme. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• Tavkul, U. (2007). Karaçay malkar türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Volga bulgar kitabeleri ve volga bulgarcası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1976). Stroy sarıg-yugurskogo yazıka. Moskva: İzdatel’stvo nauka.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (I. Cilt). (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstüner, A. (2003). Türkçede pekiştirme. Elazığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
• Üstünova, K. (2008). Türkiye türkçesi ad işletimi (biçim bilgisi). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2016). Geri sözcüğünün etimolojisi üzerine bir değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 56:767-774.
• Zeynalov, F. (1993). Türk lehçelerinin karşılaştırmalı dilbilgisi. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.