AĞQOYUNLU TÜRKMAN ŞAİRİ ƏFSƏHƏDDİN HİDAYƏT YARADICILIĞI TÜRK XALQLARI ƏDƏBİYYATININ KLASSİK ƏNƏNƏLƏRİ İŞIĞINDA

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 29 - 48, 20.06.2022

Aida Babutcu

https://doi.org/10.30563/turklad.1021960

Öz

Araşdırıldıqca yeni ədəbi ünvanlar və faktlarla zənginləşən Azərbaycan ədəbiyyatı XV əsrdə yetişən şairlərin müqayisəli ədəbi əlaqələr işığında tədqiqləri ilə yeni səhifələr qazanmışdır. Ağqoyunlu dövründə yaşamış, bu dövlətin Uzun Həsən, Sultan Xəlil və Sultan Yaqub kimi üç hökmdarını görmüş Əfsəhəddin Hidayət bir sərkərdə kimi həm tarixi gedişatların iştirakçısı, həm də bir şair kimi türkcə divanı ilə milli ədəbi irsin təmsilçisi olaraq orta əsr məxəzlərində qarşımıza çıxır. Himayəsində yaşadığı dövlətin layiqli təmsilçisi olan Əfsəhəddin Hidayət dövrünün ədəbi mühitini yaxşı mənimsəmiş, şeir və sənətə dərindən aşina olmuş, fitri istedadı və xəlqi üslubu ilə həmdövrlərindən seçilmişdir. Təəssüf ki, Hidayətin əsərlərindən günümüzə sadəcə türkcə Divanı gəlib çatmışdır. Əsl adı tarixi qaynaqlarda Əmir Əfsəhəddin Hidayətullah bəy, şeirdə təxəllüsü isə Hidayət olaraq anılmışdır. Qardaşı İnayətullah bəyin də şair olduğunu sadəcə dövrün tarixçisi Dəvvaninin əsərlərindən öyrənə bildik, lakin qardaşının heç bir əsəri əlimizə gəlib çatmamışdır. Ümumiyyətlə, şairin həyatı və yaradıcılığı haqqında orta əsr qaynaqlarında məlumat azdır. Hidayət Azərbaycan Türk ədəbiyyatı tarixində sərkərdə-şair olaraq ilk dəfə mərhum professor Əzizağa Məmmədov tərəfindən tanıdılmış, yalnız şair haqqında ilk sistemli elmi tədqiqatlar tərəfimizdən aparılmış, mövcud əlyazma nüsxələrindən əsas mətn bərpa edilərək Divanı nəşr etdirilmişdir. Hidayət şeirlərində Əhməd Yəsəvi, Yunus Əmrə, Mövlanə Rumi, Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Xətai, Nəvai kimi ustadların ədəbi izləri görülmektedir. Füzuli sənətkarlığında isə Hidayətin ən zərif, şairanə misralarının sorağı vardır. Məqaləmizdə Hidayət təxəllüsü ilə şeirlər yazmış bu şairin özünəqədərki Türk ədəbiyyatından istifadə məharəti və özündən sonrakı ədəbiyyatımıza ədəbi təsirləri xələflik vəfası və sələflik məqamı şəklində ələ alınmışdır.

Anahtar Kelimeler

Ağqoyunlu, Türkman, Əfsəhəddin Hidayət

Akkoyunlu turcoman poet Afsahaddin Hidayet's poems in respect of classical traditions of turkic literatures

Öz

The Azerbaijani literature, enriched with new literary title and facts, gained new pages in respect of Comparative Literary relations of the poets of the XV century. Afsahaddin Hidayat, who lived in the Aghgoyunlu period and saw the reigns of state Uzun Hasan, Sultan Khalil and Sultan Yagub, stands before us in medieval sources as a commander who was the participant in historical events and as well as a poet who represents our national literary heritage with his Turkish Diwan. Being a worthy representative of his state, Afsahaddin Hidayat mastered the literary environment of his period and became deeply acquainted with poetry and art, differed from his contemporaries by his innate talent and folk style. Unfortunately, only the Turkish Divan has survived from Hidayet's works. Generally, there is limited information about the life and works of the poet in medieval sources. For the first time, Hidayat as a warrior- poet in the Azerbaijani Turkish literature was introduced by Prof. Dr. Azizaga Mammadov, but the first systematic scientific studies, manuscript text studies were carried out by us and his Divan was published. There are literary traces of masters such as Ahmad Yesavi, Yunus Emre, Mevlana Rumi, Nizami Ganjavi, Nasimi, Khatai, Navai in Hidayat's poems. In Fuzuli's art, there is a tidings of the most delicate, poetic verses of Hidayat. Our article examines the poet's skill of using Turkish literature before him and his literary effects on our literature after him from the point of view of khalafism and salafism.

Anahtar Kelimeler

Aghgoyunlu, Turcoman, Afsahaddin Hidayat

Kaynakça

• Abıyev, A. (2002). Füzuli və Türkiyə pоeziyası. Bakı: Ozan Nneşriyyatı.
• Akdоğan, Y. (1988). Ahmedi Divan`ından seçmeler. Ankara: Birlik Kitabevi.
• Akpınar, Y. (1994). Azeri edebiyatı araştırmaları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Alpaslan, A. (1987). Ahmet Paşa. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabхanası. (1984). III. c., Bakı: Elm Neşriyyatı.
• Bağdadi, R. (2001). Divan. I. c., Bakı: Örnək neşriyyatı.
• Çavuşоğlu, M. Necati Bey Divanı. Tarihsiz, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Əlişir, N. (1959). Xəzanül-məani. I. c., Daşkənd: Ədəbiyyat və İncəsənət Nəşriyyatı.
• Füzuli. (1978). Əsərləri, I. c., Bakı: Elm Neşriyyatı.
• Gəncəvi, N. (1983). Leyli ve Mecnun. Bakı: Yazıçı Neşriyyatı.
• Gəncəvi, N. (1989). Sirlər xəzinəsi, Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. II. c., Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• Gencosman, N.M. (1994). Mevlananın rübaileri. İstanbul: MEB Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1943). Yunus Emre Divanı. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi.
• Gölpınarlı, A. (1962). Kayğusuz Abdal, Hatayi, Kul Himmet. Hayatı, Sanatı, Eseri. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Haluk, İ. (1974). Karamanlı Nizami (Hayatı, edebi ki¬şiliği ve Divanı). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Həbibi. (1980). Şeirlər. Bakı: Yazıçı Neşriyyatı.
• İmadəddin, N. (2004). Seçilmiş əsərləri. Bakı: Lider Nəşriyyatı.
• Kabaklı, A. (1967-1968). Türk edebiyatı. I-II ciltler, İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Karahan, A. (1989). Füzuli: Muhiti, hayatı ve şahsiyeti. An¬kara: Kültür Bakanlığı.
• Kemal, E. (1991). Аhmed-i Yesevi, Divan-i Hikmet Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Kemal, Ü. Divan. Əlyazmalar İnstitutu. B-391/3873اﻤﻰ كمال، ديوان ۱۷۵ ص.
• Kişvəri. (1984). Əsərləri. Bakı: Yazıçı Neşriyyatı.
• Musabəyli, A. (2005). Ruhi Bağdadi: mühiti, həyatı, pоetikası və Divanı (əlyazma qaynaqları əsasında). Bakı: Elm Neşriyyatı.
• Özeren, M. (2021). Türkmen Yazar Övezdurdu Nepesov’un ‘Uzak Uzak Yıllar’ Romanının Yapı ve Tema Bakımından İncelenmesi. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt 9, Sayı 29, 270-294.
• Paşalı, A. (2011). Əfsəhəddin Hidayət və Divanı (tekstoloji-filoloji tədqiqat və mətn). Bakı: Nurlan Nəşriyyatı.
• Qazi Bürhanəddin (1988). Divan. Bakı: Azərnəşr.
• Şıхıyeva S. (1990). Nəsimi lirikası. Namizədlik Dissertasiyası. Bakı.
• Timurtaş, F.K. (1968). Şeyhi, Hayatı ve eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Xaqani Şirvani. (1989). Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. II. c., Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• Хəlili. (1990). Firqətnamə. Azadə Musayevanın şəхsi kitabхanası. Bakı.
• Хətai, Ş.İ. (1975). Əsərləri. I c., Bakı: ADN.