KAZAK ŞEŞENDİK SÖZLERİNİN İŞLEVLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 139 - 150, 20.06.2022

Perizat Yertayeva

https://doi.org/10.30563/turklad.1100922

Öz

Bir toplumun hayatı algılayışı ve buna bağlı yaşam tarzı temelinde binlerce yılda biçimlenen kültürel kodlarının gelecek nesillere aktarılmasında en önemli rolü sözlü gelenek içinde oluşan kalıp sözler ve anlatılar üstlenir. Yazılı geleneğin henüz yaygınlaşmadığı dönemlerde Kazak Türklerinin hayvancılığa dayalı bozkır hayatının şartlarına bağlı coğrafya ve boylar esasında oluşturdukları Cüzler sistemine dayanan toplumsal yapılanma Kazak kimliğinin, hayat anlayışının ve kültürünün kendine has yönler geliştirmesine zemin hazırlamıştır. Bu çerçevede Türk kültür ve medeniyet dairesi içinde yer almakla birlikte kendine has geliştirdikleri yaşam biçiminin, toplumsal norm ve anlayışların izlerini Kazak Türklerinin sözlü edebiyat geleneği ürünleri içerisinde tespit etmek mümkündür. Kazak Türklerinde sözlü gelenek içinde yer alan önemli türlerden birisi de ‘Şeşendik Sözler’dir. Edebiyat araştırmalarında başlangıçta “biylik/beylik söz” olarak adlandırılan bu türe ait ürünler, “Biylik/ Beylik” ifadesinin eski Kazak toplum düzenini/feodaliteyi çağrıştırdığı gerekçesiyle Sovyet kültür politikalarına ters görülerek Sovyet Döneminde “şeşendik söz” olarak adlandırılmıştır. Şeşendik sözler, biyler/şeşenler tarafından söylenip ya yalın biçimiyle ya da şahıslar etrafında hikâyeleştirilmiş anlatılar içinde yer alarak halk arasında nesilden nesile aktarılan bilgelik sözlerdir.
İşlevsel Halkbilimi Kuramı halkbilimi çalışmalarında günümüzde en yaygın olarak kullanılan teorilerden biridir. Folklor ürünlerinin işlevleri üzerine bir model oluşturan W. Bascom folklorun çok sayıdaki işlevi arasında önemli gördüğü dört işlevden bahseder. İlhan Başgöz de bu dört işleve beşinci olarak “protesto işlevi”ni ilave der. Bu çalışmada W. Bascom’un tespit ettiği folklorun dört işlevi ve İlhan Başgöz’ün ilave ettiği “protesto işlevi” ışığında Kazak Türklerinin şeşendik sözleri incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda, şeşendik sözlerin, William Bascom ve İlhan Başgöz’ün ifade ettikleri; değerlere, toplum kurallarına ve törelere destek verme; eğitim veya kültürün gelecek kuşaklara aktarılarak gençlerin eğitilmesi; kişisel ve toplumsal baskılardan kaçıp kurtulma ve protesto işlevini yerine getirdiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

şeşendik söz, şeşen, biy, Türk kültürü, folklorun işlevi

A Research on the Functions of Kazakh Şeşendik Sayings

Öz

The most important role of a society's perception of life and the transfer of cultural codes, which have been shaped over thousands of years on the basis of lifestyle, to future generations belongs to the molded words and narratives that occur within the oral tradition. In this context, it is possible to find the traces of the life style, social norms and understandings they have developed in their own way, within the oral literary tradition of Kazakh Turks, although they are within the Turkish culture and civilization circle. One of the important genres in the oral tradition of Kazakh Turks is "Şeşendik Sayings". In the beginning of literary studies, the products belonging to this type, which is called "biylik /beylik sayings”, on the grounds that the expression "Biylik / Beylik" evokes the old Kazakh social order / feudalism, it was regarded as contrary to Soviet cultural policies and was called as "şeşendik sayings" in the Soviet Period. Researches to be done on words of Şeşendik will make an important contribution to revealing the cultural values of Kazakh Turks, such as their; social structure, lifestyle, perception of life and legal order and so on.
Functional Folklore Theory is one of the most widely used theories in folklore studies today. W. Bascom, who sets up a model on the functions of folklore products, mentions four functions that folklore considers as important among its many functions. İlhan Başgöz adds the "protest function" as the fifth to these four functions. In this study, in the light of the four functions of folklore identified by W. Bascom and the "protest function" added by İlhan Başgöz, the words of şeşendik told by the Kazakh Turks have been examined. As a result of the study, the words of şeşendik, expressed by William Bascom and İlhan Başgöz; supporting values, social rules and customs; educating young people by transferring education or culture to future generations; have been observed that they fulfill the function of escaping from personal and social pressures, and protesting.

Anahtar Kelimeler

şeşendik sayings, şeşen, biy, Turkish culture, the function of folklore

Kaynakça

• Adambayev, B. (1992). Şeşendık Sözder. Almatı: Kazakistan Cumhuriyeti Yüksek Kurul Basımevi.
• Almenulı, B. (1993). Şeşendik Sözder. Almatı: Ğalım Yayınları.
• Bascom, W. R. (2010). Folklorun Dört İşlevi. (Çeviren: Ferya ÇALIŞ). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2 (Editör: M. Öcal OĞUZ ve Selcan GÜRÇAYIR). Ankara: Geleneksel Yayınları.
• Başgöz, İ. (1996). Protesto: Folklorun Beşinci İşlevi (Fonksiyonu). Folkloristik: Umay Günay Armağanı. (Haz.: Özkul Çobanoğlu-Metin Özarslan). Ankara: Feryal Matbaası.
• Çobanoğlu, Ö. (1999). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Davitov, S. (2014). Kaz Davıstı Kazıbek Biy. Almatı: Qazaqparat Yayınları.
• Ekici, M. (2010). Halk Bilgisi (Folklor). Genişletilmiş 3. Baskı. Ankara: Geleneksel Yay.
• İsmail, Z. (1997). Şeşendik Sözler. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara.
• Kenesbayev, A. (1961). Kazak Dilinin Açıklamalı Ansiklopedik Sözlüğü. C. 2. Almatı.
• Özkan, İ. (2000). Türk Boylarının Sözlü Edebiyatında “çeçen, şeşen, sesen” Kelimesinin Etimolojisi. Türk Dünyası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, Kültür Bakan Yayınları, 26-28 Mayıs, Ankara.
• Serıkqazı, Q. (2016). Qazaq Biy-Şeşenderi. Almatı: Ayğanım Yayınları.
• Şafak, C. (2012). Ve… Bozkır Ses Verdi. Konya: Gençlik kitabevi Yayınları.
• Töreqululı, N. (1992) Qazaqtın Jüz Şeşeni. 1 kitap, Almatı: Altın Adam Yayınları.