GÜNEY AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE BİR EDİLGENLİK İŞARETLEYİCİSİ: -mAK ol-

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 19 - 27, 20.06.2022

Talip Doğan

https://doi.org/10.30563/turklad.1104970

Öz

Güney Azerbaycan Türkçesinde -mAK ol- yapısı, esas itibarıyla bir edilgenlik işaretleyicisidir. Fiil + -mAK ol- dizilişindeki yapının hem olumlu hem de olumsuz çekimleri kullanımdadır. Bu yapıda çoğunlukla odaksıl olmayan ve her zaman, sürekli olan olayların sunulmasında kullanılan -(y)(A)r, -(y)(X)r ~ -(y)(X)rI / -mAz ~ -mAs, -mXr ~ -mXrI geniş ve şimdiki zaman eklerine yer verilmektedir. -mAK ol- yapılı cümlelerde genellikle düsturlar, kurallar, genel kabuller, gelenekler, yasaklar vb. yargılar bildirilmektedir. Bu cümlelerde edilgenliğin yanında ayrıca bağlama göre yeterlilik, yetersizlik ve gereklilik kiplik anlamları da aktarılmaktadır.
-mAK ol- yapısıyla edilgenliğin bildirilmesi Türkiye Türkçesinde de bulunmaktadır. İki lehçe alanı arasında söz konusu yapının kullanım sınırları ve işlevleri bakımından birleşen ve ayrılan özellikler vardır. Türkiye Türkçesinde de -mAK ol- yapısından sonra genellikle -Ar ~ -Xr ~ -r / -mAz geniş zaman ekleri getirilmektedir. Fakat Türkiye Türkçesinde -mAK ol- yapısı, hem olumlu hem de olumsuz fiillerden sonra kullanılmaktadır. Olumsuz çekimli -mAK ol- yapısı, olumlu fiile eklendiğinde edilgen-olumsuz anlamda fiil; olumsuz fiile eklendiğinde ise edilgen-olumlu anlamda fiil ortaya çıkmaktadır. Türkiye Türkçesinde -mAK ol- yapılı edilgenlikle gereklilik kipliği de sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk lehçeleri, Güney Azerbaycan Türkçesi, edilgenlik, yeterlilik, yetersizlik

A Passive Marker in South Azerbaijani Turkic: -mAK ol-

Öz

-mAK ol- structure in South Azerbaijan Turkic is essentially a passivity marker. There are both positive and negative conjugations of the structure in the verb + -mAK ol- sequence. In this structure; -(y)(A)r, -(y)(X)r ~ -(y)(X)rI / -mAz ~ -mAs, -mXr ~ -mXrI aorist and present tense suffixes, which are mostly used to present non-focal and always continuous events, are included. In -mAK ol- structured sentences, there are usually maxims, rules, general acceptances, traditions, prohibitions, etc. judgments are reported. In these sentences, besides passivity, the meanings of adequacy, inadequacy and necessity modality are also conveyed according to the context.
Declaring passivity with the -mAK ol- structure is also found in Turkey Turkish. Between the two language areas, there are features that unite and differ in terms of usage limits and functions of the structure in question. In Turkey Turkish, -Ar ~ -Xr ~ -r / -mAz aorist tense suffixes are usually added after the -mAK ol- structure. However, in Turkey Turkish, -mAK ol- structure is used after both positive and negative verbs. When negatively conjugated -mAK ol- structure is added to the positive verb, a passive-negative verb emerges; when it is added to a negative verb, a passive-positive verb emerges. In Turkey Turkish, -mAK ol- structured passivity and necessity modality are also presented.

Anahtar Kelimeler

Contemporary Turkic dialects, South Azerbaijani Turkic, passivity, adequacy, inadequacy

Kaynakça

• Akkuş, M. (2018). Nefi Divanı. Ankara: Kültür Eserleri Dizisi. (//ekitap.kulturturizm.gov.tr)
• Arslan, M. (2020). Klasik Türkçe Tıp Metinlerinde Gereklilik ve Yükümlülük Kipliği. Ankara: Sonçağ Yayınları.
• Bulak, Ş. (2017). Karşılaştırmalı Tarihi Türk Yazı Dilleri Grameri. Fiil Çekimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bussmann, H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Linguistics. London and New York: Routledge.
• Çam, A. (2021). Şahseven Türkçesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi. (= ŞT)
• Doğan, T. (2020a). Urmiye Ağzı. Ses ve Biçim Bilgisi (Güney Azerbaycan). Ankara: TDK Yayınları. (= UA)
• Doğan, T. (2020b). Tilimhan Divanı (Orta İran Türk Ağzı). Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: Akçağ Yayınları. (= TD)
• Eckmann, J. (2003). Çağatayca El Kitabı. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (2007). Historical Development of Passives in Turkish. Turcology in Turkey Selected papers, Macaristan: Szeged, s. 199-210.
• Gökdağ, B. A. (2016). İran’daki Türk Dillerinde Yeterlik Fiilinin Kullanımı. XI. Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı, Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları, s. 201-207.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Güney Azerbaycan Folkloru (2013). I. Kitab, Bakü: Elm ve Tehsil. (= GAF-I)
• Güney Azerbaycan Folkloru (2014). II. Kitab, Bakü: Elm ve Tehsil. (= GAF-II)
• Güney Azerbaycan Folkloru (2021). XI. Kitab, Bakü: Elm ve Tehsil. (= GAF-XI)
• Hanser, O. (2003). Türkmence El Kitabı. (çev. Zuhal Kargı Ölmez). İstanbul.
• Karabulut, F. (2010). Türk Dilinde Edilgen Biçimbirimsiz Etken Yapı Tipolojisi. Turkish Studies, 5/4, s. 359-400.
• Karabulut, F. (2012). Türk Dilinde ve Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi Dilbilimsel Bir İnceleme. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Karini, J. (2009). Erdebil İli Ağızları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (= EİA)
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları
• Nur Doğan, M. (2000). Fuzulî. Leylâ ve Mecnun. İstanbul: YKY Yayınları.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Rezaei, M. (2015). İran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Ağızları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (= ZK)
• Sarı, İ. (2021). Örtük Edilgenlik İşaretleyicisi Olarak -lAr. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz, 35, s. 37-250.
• Sebzecioğlu, T. (2008). Türkçede Edilgenlik. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.