DİL TİPLƏRİ ARASINDA ƏLAQƏ VƏ ONLARIN İZLƏRİ

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 341 - 355, 20.12.2022

Zemfira Şahbazova , Maleyka Mirzali

https://doi.org/10.30563/turklad.1119400

Öz

Dünya dilləri özlərinin filoloji və ya tipoloji xüsusiyyətlərinə görə əksər dilçilər tərəfindən qəbul edildiyi kimi bu şəkildə qruplaşdırılır: 1. Kök dillər; 2. Aqlütinativ dillər; 3. Flektiv dillər; 4. İnkorporlaşan dillər. Hər bir qrupun özünəməxsus əlamət və xüsusiyyətləri olsa da, bunların bir-biri ilə əlaqəsi və inteqrasiyası vardır. Bu məqalədə dillərin tipoloji baxımdan bölgülərinə ona görə diqqət yetirilir ki, bu bölgülərin bir-biri ilə əlaqəsinin olduğu, bir-birinə inteqrasiya olunduğu sərgilənsin. Başqa sözlə desək, Azərbaycan dilində rast gəlinən, inkorporlaşmada olduğu kimi cümlənin söz və yaxud bir leksik vahid kimi formalaşmasının bir sıra xüsusiyyətləri göstərilir.
Cümlənin leksik vahidə çevrilməsindən sonra dildə məqbul sayılan bəzi transformasiyon hadisələr, yəni bir çox xüsusiyyətlərin itirilməsi, itirilənlərin yerinə yeni əlamətlərin qazanılması kimi bir sıra proseslər təsbit edilir. Daha sonra cümlə-sözlərin tərkibindəki kompenentlərinə görə şərti olaraq struktur təsnifatı aparılır, semantik çalarlıqlarına görə bölgüsü verilir.
Məqalədə nəzəri aspektdən Azərbaycan dilinin ümumi leksika və dialekt sözlərinə daxil olan materiallar əsasında cümlə-sözlər araşdırılır. Öncə dillərin tipoloji bölgüsündən bəhs edilir və bu bölgülərin arasında kəskin sərhəd qoyula bilməyəcəyinə aydınlıq gətirilir. Bir dil tipində digərinin izinin görülməsi dillə təfəkkürün bağlılığının, müxtəlif dil tiplərinə aid olan cəmiyyət üzvlərinin bir-birilə sosioloji, ictimai əlaqələrinin sayəsində meydana çıxdığı göstərilir.
Bizə görə, bu mövzu daha çox elmi araşdırma tələb edir. Ümumiyyətlə, dil tipləri arasındakı əlaqə və bir-birinə inteqrasiyası xüsusi araşdırmaya cəlb edilməlidir.

Anahtar Kelimeler

dil tipləri, inkorporlaşma, cümlə-söz, transformasiyon, sintaktik vahid

Teşekkür

TÜRKLAD Dergisi Yayın Kurulu'na teşekkürlerimizi iletmekteyiz.

Relationships between language types and their traces

Öz

According to their philological or typological characteristics, the languages of the world are grouped as follows, as accepted by most linguists: 1. Root languages; 2. Agglutinative languages; 3. Inflected languages; 4. Incorporated languages. Although each group has its own characteristics, they are interconnected and integrated. In this article, attention was paid to the divisions of languages from a typological point of view in order to show that these divisions are interconnected and integrated. In other words, a number of features of the formation of a sentence as a word or a lexical unit, as in incorporation, were shown in the Azerbaijani language.
After the transformation of a sentence into a lexical unit, some transformation events that are considered acceptable in the language (the loss of many features, the process of gaining new features in place of the lost) were identified. Then a conditional structural classification was made according to the components of the sentence, and the division was given according to the semantic nuances.
Sentences based on materials included in the general lexicon and dialect words of the Azerbaijani language was theoretically examinated in the article. First, the typological division of languages was discussed, and it was clarified that no sharp boundaries can be drawn between these divisions. Seeing the traces of each other in each language type shows that the connection of thinking with language is due to the sociological and social relations of the members of the society belonging to different language types.
It seems to us that this topic requires more scientific research. In general, the relationship between language types and their integration into each other should be specifically investigated.

Anahtar Kelimeler

language types, incorporation, sentence-word, transformation, syntactic unit

Kaynakça

• Adilov, M. (2010). Əsərləri. I cild, Bakı: Elm və təhsil.
• Axmanova, O. (1966). Slovar lingvistiçeskix terminov. Moskva: Sovetskaya ensiklopediya.
• Axundov, A. (1988). Ümumi dilçilik. Bakı: Maarif.
• Axundov, A. (2006). Ümumi dilçilik. Bakı: Şərq-Qərb.
• Boqorodiskiy, V. A. (1939). Oçerki po yazıkovedeniyu i russkomu yazıku. Moskva: Uçpedgiz.
• Cəfərov, S. (1947). Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlər və onların yazılışı. Bakı:Azərbaycan məktəbi.
• Cəfərov, S. (1960). Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı: ADU nəşriyyatı.
• Əhmədov, B. (1990). Azərbaycan dili söz yaradıcılığında sadələşmə meyli şivə materiallari əsasında. Bakı: V.L.Lenin adına APİ-nin nəşri.
• Hacıyev, T. (1961). Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi. Namizadlik dissertasiyası.
• Kononov, A. N. (1941). Qrammatika tureskoqo yazıka. Moskva–Leninqrad: İzdatelistvo akademıı nauk sssr.
• Kunin, A. (1970). Angliyskaya frazeologiya (teoretiçeskiy kurs). Moskva: Vısşaya şkola.
• Qafarov, N. (2018). Oğuz qrupu türk dillərində feildən yaranan adlar. Avtoreferat.
• Məmmədov, İ. (2019). Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikası. Bakı: Elm və təhsil.
• Reformatskiy, А. А. (1967). Vvedenie v yazikovedenie. Мoskva: Prosveschenie.
• Rəcəbov, Ə. (2003). Müasir ingilis önlükləri haqqında bəzi qeydlər. Dil və ədəbiyyat jurnalı. №2.
• Rəcəbov, Ə. (2010). Tipoloji dilçilik. Bakı: Elm və təhsil.
• Sevortyan, E. (1955). Fonetika turetskogo yazıka literaturnogo yazıka. Moskva.
• Şirəliyev, M. (1974). Predlojyeniye-slovo (na materiale azerbaydjanskogo yazıka). Sovremennıye problemı literaturavedeniya i yazıkoznaniya. K 70-letiyu so dnya rojdeniya akademika Mixaila Borisovicha Xrapchenko. Moskva: Nauka.
• Yusifov, M. (2012). Linqvistik tipologiya (dillərarası müştərəklik və təfəkkür tipologiyası). Bakı: Elm və təhsil.