KUZEYDOĞU TÜRK LEHÇELERİNDE +sIz FONKSİYONUNDA KULLANILAN YAPILAR

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 391 - 404, 20.12.2022

Fatma Abtekin , Mehtap Solak Sağlam

https://doi.org/10.30563/turklad.992543

Öz

Sibirya’daki Türk lehçeleri diğer Türk lehçelerinden daha erken bir dönemde ayrıldığı için fonetik, morfolojik ve semantik açıdan diğer lehçelere göre farklılıklar gösterebilmektedir. Sibirya’daki Türk lehçeleri güney ve kuzey olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Yazı dili olarak kullanılan Kuzeydoğu Türk lehçelerinden Saha Türkçesi, kuzey Sibirya Türkçesi olarak değerlendirildiği gibi kıyı lehçesi olarak da görülmektedir. Hakas, Tuva ve Altay lehçeleri ise güney Sibirya lehçelerini oluşturmaktadır.
Bu lehçeler kendi aralarında kimi özellikleriyle farklılıklar gösterse de morfolojik olarak birçok ortaklıktan bahsetmek mümkündür. Ortak Türkçede bir ismin olumsuz anlamlı sıfatını türetmek için +sIz eki kullanılmaktadır. Bu ek, isimlerde yokluğu göstermek için ufak ses ayrımlarıyla Kuzeydoğu Türk lehçelerinin dışında kalan tüm Türk lehçelerinde kullanılmaktadır. Kuzeydoğu Türk lehçelerinde ise bu tür bir ek mevcut değildir. Onun yerine aynı işlevi gören farklı yapılar vardır. Bu özellik Kuzeydoğu Türk lehçelerini diğer Türk lehçelerinden ayıran unsurlar arasında yer alıp tasnif çalışmaları için de bir ölçüt teşkil etmektedir. Çalışma kapsamında +sIz ekinin yerine Kuzeydoğu Türk lehçelerinde kullanılan yapılar sözlük ve gramer taramalarıyla tespit edilip incelenmiş ve sınıflandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

+sIz eki, Kuzeydoğu Türk Lehçeleri, morfoloji

Constructions which are used in the function of +sIz in Northeastern Turkish dialects

Öz

The Turkic dialects in Siberia separated from the rest of Turkic at an earlier date. This is the reason why these dialects differ from other Turkic dialects in terms of phonetics, morphology and semantics. The Siberian Turkic dialects are divided into two: Southern and Northern. Sakha Turkic, which is used as a written language, is classified as Northern Siberian dialect and as border dialect. Khakas, Tuva and Altaic constitute the Southern Siberian dialects.
Although these dialects show some differences among themselves, it can be said that there are many morphological similarities. In Common Turkic the suffix +sIz is used to derive a negative adjective of a noun. This suffix is used except Northeastern Turkic in all dialects with minimal sound differences to show non-existence. Such a suffix doesn’t exist in Northeastern Turkic. Instead, there are several structures, which have the same function. This characteristic of Northeastern Turkic is one of the elements that distinguish the Northeastern group from other Turkic dialects. Furthermore, this feature is an important classification criterion. In the context of this study, the structures, which are used in the Northeastern Turkic instead of the suffix +sIz will be identified, examined and classified with the half of dictionaries and grammars.

Anahtar Kelimeler

+sIz suffix, morphology, Northeastern Turkic

Kaynakça

• Ağca, F. (2010). Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2012). Hakas Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçay Yayınları. s. 1085-1148.
• Arıkoğlu, E. (2012). Tuva Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 1149-1228.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatelstvo İnostrannıx i Nastionalnıx Slovarey.
• Baskakov, N. A. (1964). Russko-Altayskiy Slovar. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Bayraktar, N. (2016). +SIZ Ekinin İşlevleri Üzerine Bir Değerlendirme ve Dede Korkut Hikâyelerinde +SIZ Eki. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi. Temmuz. s. 49-51.
• Böhtlingk, O. (1851). Über die Sprache der Jakuten. Grammatik, Text und Wörterbuch. St. Petersburg: Buchdruckerei der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Böhtlingk, O. (2018). Über die Sprache der Jakuten. Theil 2. Jakutisch-deutsches Wörterbuch. Wroclaw: Inktank Publishing.
• Cin, A. (2004). Türkçede +sIz/ +sUz Eki Üzerine. Türk Dili Araştırma Yıllığı – Belleten. Y. 52, S. 1, s. 1-43.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Çumakayev, A. E., vd. (2018). Altaysko-Russkiy Slovar. Gorno-Altaisk: BNU RA “Nİİ altaistiki im. S. S. Surazakova.
• Doerfer, G. (1988). Grammatik des Chaladsch. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. an Functional Approach to the Lexikon. Vol. I. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Ergin, M. (2020). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, D. (2012). Nogay Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 623-678.
• Ersoy, F. (2012). Çuvaş Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 1285-1340.
• Gökdağ, B. A. ve Doğan, T. (2018). Halaç Türkçesi-Türk Dilinin Uzak Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 193-272.
• Güner Dilek, F. (2012). Altay Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçay Yayınları. s. 1009-1084.
• Gürsoy Naskali, E. vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Gürsoy Naskali, E. ve Duranlı, M. (2019). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• İshakov, F. G. ve Palmbah, A. A. (2019). Tuva Dili Grameri Ses ve Şekil Bilgisi. (Çev.: Arıkoğlu, E.; Bapayeva, C. M., Borbaanay, B.), Ankara: Bengü.
• Kara, M. (2012). Türkmen Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 171-230.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I – Fiil – Basit Çekim. (2006). Ankara: TDK Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. ve Yıldırım, H. (2012). Azerbaycan Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 171-230.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2012). Kırgız Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 481-542.
• Kirişçioğlu, M. F. (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi Grameri. Metin-Söz Dizini. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kutalmış, M. (2004) Ermeni Kıpçakçasında Olumsuzluk Şekilleri. İlmî Araştırmalar. Y. 17, S. 1. s. 133-141.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev.: Karaağaç, G.). Ankara: TDK Yayınları.
• Monastyrjew, W. (2006). Jakutisch. Kleines erklärendes Wörterbuch des Jakutischen (Sacha-Deutsch). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Monguş, D. A. (2005). Tuvaca-Türkçe Sözlük. Kızıl: Respublikanskaya Tipografiya.
• Muzafarov, R. ve Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi-Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. Wiesbaden; Harrassowitz Verlag.
• Öner, M. (2012). Tatar Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 679-748.
• Özkan, N. (2012). Gagavuz Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 81-170.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2012). Kumuk Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 939-1008.
• Pekarskiy, E. K. (1945). Yakut Dili Sözlüğü I (A-M). (Çev.: Caferoğlu, A. vd.) İstanbul: Ebüzziya Matbaası.
• Pekarskiy, E. K. (1928). Slovar Yakutskogo Yazıka I-II-III. Moskva: Akademiya.
• Poppe, N. (2019). Moğol Yazı Dilinin Grameri. (Çev.: Karaağaç, G.), Ankara: TDK Yayınları.
• Schönig, C. (1990). Materialien zur Stellung des Lenatürkischen unter den Türksprachen, Materialia Turcica. S. 14., s. 41-57.
• Schönig, C. (1989). Das Lenatürkische und die sprachlichen Merkmale des nordöstlichen türkischen Areals, Altaica Osloensia. Proceedings of the 32nd meeting of the Permanent International Altaistics Conference, Oslo, June 12-16 1989. s. 263-285.
• Schönig, C. (2005). Türkisch-mongolische Sprachbeziehungen– Versuch einer Zwischenbilanz, UAJb, S. 19. s. 131-161.
• Schönig, C. (2012). Die hohe Kunst der Negation, Botanica und Zoologica in der türkischen Welt, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. s. 147-179.
• Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar. Moskva: Akademiya Nauk.
• Stachowski, M. (1993) Dolganischer Wortschatz. Krakow: Nakladem Uniwersytetu Jagiellonskiego.
• Subrakovoy, O. B. (2006). Xakassko-Russkiy Slovar’. Novosibirsk: Nauka.
• Tamir, F. (2012). Kazak Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 429-480.
• Tavkul, U. (2012). Karaçay-Malkar Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 883-938.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tosun, İ. (2019). Tuva Türkçesinde “çok”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. Y. 9, Y. 2, s. 605-619.
• Uygur, C. V. (2012). Karakalpak Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 543-622.
• Vasiliev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, H. (2012). Başkurt Türkçesi-Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 749-810.
• Yıldırım, H. (2020). Türkmen Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.