DEDE ÖMER RÛŞENÎ`NİN DİNİ-FELSEFİ GÖRÜŞLERİ VE “MİSKİNLİKNÂME”DE AHLAKÎ-DİDAKTİK MOTİFLER

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 45 - 56, 20.06.2023

Aynur Pashayeva

https://doi.org/10.30563/turklad.1291608

Öz

Orta Çağ Türk dilli edebiyatın önde gelen temsilcilerinden, zengin sanat mirası ile dini ve felsefi düşüncenin gelişmesinde önemli rol oynayan Dede Ömer Rûşenî'nin edebi sanatı, 15. yüzyıl Azerbaycan-Türk edebiyatı ve edebi dilinin gelişim tarihinin incelenmesi açısından oldukça önemlidir. Eserlerinde, özellikle de “Miskinliknâme”de, tasavvufi görüşlerinin yanı sıra, dönemin sosyal manzarasına ışık tutan ahlakî ve didaktik fikirleri, insanları kötülükten çekindiren eleştirel açıklamaları yansıtılmıştır. Şairin sanatsal yeteneği, halk yaratıcılığı ve klasik şiir geleneklerinden ilham almış, onlarla olgunlaşmıştır. Türkçeyi, Arapçayı ve Farsçayı çok iyi bilen şair, bazen dini ve felsefî görüşleriyle ilgili mürekkep ifade ve terimleri kullansa da, genelde aşkla, yaşamla ilgili konularda halk dilini, tarihen Türk halklarının dilinde kullanılagelen kelime ve ifadeleri kullanmayı tercih etmiştir. Sözlü edebiyattan örnekler vermesi, atasözleri, deyimler, genel olarak, canlı anlaşılır halk dilini kullanması Rûşenî'nin halka, onun diline, yaşamına, gelenek-göreneklerine saygısını göstermektedir.
Mesnevi'de nasihat hayatın birçok alanlarında daha belirgin olmakla birlikte, ana tema ilahi aşk, Hakk'a kavuşma arzusu, insanın manevi nitelikleri ve hayatla ilgili düşüncelerinin ifadesidir. Halk sanatı, atasözleri, deyimler, genellikle folklor üslubuna yakın bir dil kullanması, anlaşılır halk konuşma dilini kullanması Rûşenî`nin halka, onun diline, hayatına, geleneklerine bağlılığını açık göstermektedir. Dede Ömer Rûşenî'nin dilinde ve ruhunda halk yaratıcılığından kaynaklanan bu hususlar makalede incelenmiş, canlılık, samimiyetle birlikte derin tasavvufi, ahlakî ve felsefi görüşleri örnekler temelinde açıklanmış, şairin dünya görüşü, yaratıcılık tarzı, mantık uyarlılığı temel etmen olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dede Ömer Rûşenî, Dini-felsefi görüş, “Miskinliknâme”, Ahlakî-didaktik, Motif.

Religious and philosophical views of Dada Omar Rovshani and moral and didactic motives in "Miskinlikname"

Öz

Abstract
The oeuvre of Dada Omar Rovshani, an outstanding luminary of medieval Turkic literature, having served certain purpose in the development of religious and philosophical thoughts through his progressive ideas and also holding rich artistic heritage, appears to be very important in terms of studying the origins of XV century Azerbaijani-Turkish literature and literary language. In his works, especially in “Miskinlikname”, along with his sufi views, he put forward moral and didactic messages that illuminate the social landscape of the time and critiques that forewarn the people. The poet's artistic talent derived inspiration from and matured with the traditions of verbal folklore and classical poetry. Notwithstanding the poet used many complicated expressions, terms related to his religious and philosophical ideas, having an excellent command of Turkish, Arabic and Persian languages, he mostly used words coming from fluent spoken language relating love, daily life and words historically used in Turkic languages. Rovshani’s use of verbal folklore, proverbs, sayings, a lively, simple vernacular in general attest his devotedness to people, their language, life and traditions.
Despite Dada Omar Rovshani laid special emphasis to moral teaching in his Masnavis with regard to a number of aspects of daily life, the main themes were the divine love, the desire to be reunited with the truth, human, human's moralities, thoughts about life and description all of these. This article has all respects to the said issues. Along with liveliness and sincerity in the language and spirit of Dada Omar Rovshani, originated from verbal folklore, his deep sufi, moral and philosophical beliefs have been explained here in with examples. The poet's mindset, creative style, poetic harmony in the poems, general logical adequacy has been taken as the main criteria.

Anahtar Kelimeler

Dada Omar Rovshani, Religious and philosophical idea, "Miskinlikname", Moral and didactic, Motive.

Kaynakça

• Atıcı, A. (2018). Akkoyunlu Sarayında Manevi ve İdari Güç: Dervişler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmalar Dergisi, Sayı 87, s.89-102.
• Bayat, F. (1997). Hoca Ahmet Yasevi ve Halk Sufizminin Bazı Tarafları. Bakü: Ağrıdağ.
• Bilgin, A. (2011). Tekke Edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, C.XVI, İstanbul: Diyanet İşleri Yayınları.
• Cebecioğlu, E. (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayıncılık.
• Çınar, G. (2017). Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şii Ulemayla İlişkisi. İran Çalışmaları Dergisi, C.1, Sayı 1, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları.
• Gazali (1989). İhyâu’ulûmid-Dîn (çev. Ahmet Serdaroğlu). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (1953). Mevlana’dan sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkilab Kitabevi.
• Gordlevsky, V. A. (2011). Karakoyunlu (Maku Hanlığı’na Bir Geziden Derlenmiş Bilgiler). (Çeviri, sunuş ve eklemeler: Namiq Musalı). Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, s.83-125.
• Hınz, W. (1992). Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükseliş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hulvi, C. (1993). Lemezat-ı Hulviyye ez Lemat-ı Ulviyye. (Çev. Mehmet Serkan Tayşi). İstanbul: İFAV Yayınları.
• Işık, Z. (2015). Şeyhler ve Şahlar. Konya: Çizgi Yayınevi.
• Kabaklı, A. (1968). Türk Edebiyatı. C. II. İstanbul: Yönet matbaası.
• Kara, M. (1996). Gülşeniyye. TDVİA, İstanbul.
• Kocatürk, V. M. (1964). Türk Edebiyyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat yayınevi.
• Kovşa, A. (1948). Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Köprülüzade, M. F. (1970). Karakoyunlular ve Akkoyunlular Devri. İslam ansiklopedisi (Azeri maddesi). c.II, İslam, Milli Eğitim Basımevi.
• Kuşeyri, Ebu’l-Kasım Abdülkerim b. Hevazin. (1999). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. çev.: Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Miskin Abdal. (2018). Sefevilerin Büyük İdeloji Adamı, Sufi Şeyhi (şiirler ve destanları). Bakü.
• Mukaddem, A. (1396). Rûşenî, Dede Ömer. Danişmane-i Cihan-ı İslam, C.20, Tahran: Bunyad- Dairetül-maarif-i İslamı.
• Musayeva, A. (2003). Dede Ömer Rûşenî Elyazıları üzerinde Araştırmalar. I cilt, Bakü: “Nurlan”.
• Musabeyli, A. (2012). Şeyh İbrahim Gülşeni Bərdei ve Türk Divanı. I.C., Bakü: Bilim ve Eğitim.
• Rıhtım, M. (2009). IX-XIX. Asırlar Azerbaycan Kültür Tarihinde Tasavvufi Haraketler. Avrasiya etüdleri 35(33-60). Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Bakanlığı, Ankara, s.33-60.
• Sühreverdi, Ebu Hafs Şihabuddin Ömer b. Muhammed. (1993). Avarifu’l-Maarif (Tasavvufun Esasları). Haz.: Hasan Kamil Yılmaz – İrfan Gündüz. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Şemeli-zade, A. E. (1982). Şiveyi-Tarikatü-i Güşeniye. Ankara.
• Şenarslan, N. F. (2020). Rûşenî Dede Ömer Aydınî Külliyâtı (Miskin-Nâme, Şobân-Nâme, Der Kasemiyât ve Münâcât, Der Medh-İ Mesnevî-İ Ma’nevî-İ Mevleviyyet, Ney-Nâme, Kalemnâme, Divan). Dil İncelemesi-Metin-Dizin (doktora tezi), Erzurum.
• Tavukçu, O. K. (2005). Dede Ömer Rûşenî-Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divânı’nın Tenkidli Metni (e-kitap).
• Tasavvuf Tarihi. (2011). II neşr, Bakü: İslam Universitesi neşri.
• Tunç, S. (1997). Dede Ömer Rûşenî. S.Ü TAE Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, s.237-249.
• Uzun, M. (1994). Dede Ömer Rûşenî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, C.9, s.81-83.
• Öngörən, R. (2000). Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sufiler, Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yayınevi.
• Özköse, K. (2000). Muhammed Senusi, Hayatı, Eserleri, Haraketi. İstanbul: İnsan Yayınları.