The influence of alī shīr navā’ī’s works on azerbaijan literature

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 335 - 346, 20.12.2023

Tulkin Sultanov

https://doi.org/10.30563/turklad.1279465

Öz

The literary relations of the Uzbek and Azerbaijani peoples, who have a common language, culture and traditions, reached their peak thanks to the literary legacy of Alisher Navoi. Alisher Navoi, one of the most important common figures of the Turkic World, is seen in the same level with famous artists in world literature such as Homer, Dante, Nizamî, Sa'di, Shakespeare, Balzac, Tolstoy and Tagor. Navoi is a great literary man who made important contributions to the development of Turkic language and literature. Alisher Navoi (1441-1501), the greatest figure of Chagatai Literature, which developed in Central Asia during the Timurids, had a significant influence on Azerbaijani literature in the XVI and XVII centuries. The fact that the poet's language was easily understood by many Turkic people at that time and the philanthropy, deep meaning and high art example in his poems caused his works to spread in a wide geography – all over Turkestan, as well as in Azerbaijan, Iran, Turkey and India. In this article, scholars' such as Fuad Köprülü, E. Gibb, Ali Nihat Tarlan, Mehmed Çavuşoğlu, Ahmed Caferoğlu, E. Demircizade, Roza Eyvazova, Cennet Nağıyeva, Jale Demirci, Paşa Kerimov, Almaz Ülvî’s research on the history of bringing the literary heritage of Alisher Navoi to Azerbaijan and the influence of Navoi's works on the works of Azerbaijani poets has been comparatively analyzed. In addition, it has been learned that poets such as Kishveri, Fuzuli, Sadik Bey Sadiki, Muhammed Amani, Shah Ismail Hatai, Rahmeti Tebrizi, Saib Tebrizi, Alijan Kovsi Tebrizi, Zafer Murtazakuluhan Shamli and Vahidi Kazvini wrote nazira, mukhammas and tazkiras by being influenced by the poems of Alisher Navoi in Azerbaijan.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani Literature, Ali Şîr Nevâyî, Ghazal, Literary Arts

ALİ ŞÎR NEVÂYÎ’NİN ESERLERİNİN AZERBAYCAN EDEBİYATINA ETKİSİ

Öz

Ortak bir dil, kültür ve geleneklere sahip olan Özbek ve Azerbaycan halklarının edebî ilişkileri, Ali Şîr Nevâyî'nin (1441-1501), edebî mirası sayesinde zirveye ulaştı. Türk Dünyasının en önemli şahsiyetlerinden olan Ali Şîr Nevâyî, dünyaca ünlü olan Homer, Dante, Nizamî, Sa’dî, Şekspir, Balzak, Tolstoy ve Tagor gibi büyük sanatçılarla aynı ayarda görülmektedir. Nevâyî, Türk dil ve edebiyatının gelişmesinde önemli katkılarda bulunan büyük bir ediptir. Timurlular zamanında Orta Asya’da gelişen Çağatay Edebiyatı’nın en büyük şahsiyeti sayılan Ali Şîr Nevâyî XVI-XVII. yüzyıllarda Azerbaycan edebiyatını önemli bir şekilde etkilemiştir. Şairin dilinin, o zamanlarda birçok Türk halkı tarafından kolaylıkla anlaşılabilmesi ve şiirlerindeki insan severlik, derin anlam, yüksek sanat örneği onun eserlerinin geniş bir coğrafyada – tüm Türkistan’ın yanı sıra Azerbaycan, İran, Türkiye ve Hindistan’da – yayılmasına neden olmuştur. Bu makalede Fuad Köprülü, E.Gibb, Ali Nihat Tarlan, Mehmed Çavuşoğlu, Ahmed Caferoğlu, E.Demircizade, Roza Eyvazova, Cennet Nağıyeva, Jale Demirci, Paşa Kerimov, Almaz Ülvî gibi Nevâyîşinas alimlerin Ali Şîr Nevâyî'nin edebî mirasının Azerbaycan'a getirilme tarihi ve Nevâyî'nin eserlerinin Azerbaycan şairlerinin eserlerine etkisine ilişkin araştırmaları karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Ayrıca Azerbaycan’da Ali Şîr Nevâyî’nin şiirlerinden etkilenerek Kişverî, Fuzulî, Sadık Bey Sadıkî, Muhammed Âmanî, Şah İsmail Hataî, Rahmetî Tebrizî, Saib Tebrizî, Alican Kövsî Tebrizî, Zafer Murtazakuluhan Şamlı, Vahidi Kazvinî gibi şairlerin nazire, muhammes ve tazkireler yazdıkları öğrenilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Edebiyatı, Ali Şîr Nevâyî, Gazel, Edebî Sanatlar

Kaynakça

• Caferoğlu, A. (1993). XVII. Asırda Azeri Şairi Melik Bey Avcı. Azerbaycan Yurt Bilgisi Tetkikleri, III. İstanbul.
• Çavuşoğlu, M. (1976). Kanuni Devrinin Sonuna Kadar Anadolu’da Nevâyî Tesiri Üzerine Notlar. Atsız Armağanı. İstanbul: Ötüken yayınları.
• Demirci, J. (2010). Azerbaycan Şairi Kişverî'nin Nevâyî Şiirlerine Yazdiği Tahmisler. Türkoloji Dergisi, S. 17.
• Demircizade, E.M. (1979). Azərbaycan Edebi Dili Tarihi. Bakû: Azərnəşr.
• Əfşar, S. (2010). Şeirlər (Transfoneliterasiya və Fotofaksimile). Nəşrə Hazırlayan: Paşa Kərimov. Bakı: Nurlan.
• Əmani, M. (2005). Əsərləri / Tərtib Edəni, Ön Söz və Lüğətin Müəllifi: Ə.Səfərli. Bakı: Şərq-Qərb.
• Eyvazova, R. (1983). Kişverî Divanı’nın Dili (Morfoloji Hususiyetleri). Bakû: Elm.
• Füzuli, M. (2005). Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı: Şərq-Qərb.
• Gibb, E.J. (1965). A History of Ottoman Poetry. C. II. London: Luzac.
• Kövsî, T. (2006). Divan. Bakı: Nurlan.
• Kerimov, P. (2009). Ali Şir Nevayi ve XVII. Yüzyil Azerbaycan Lirik Şiiri. Türkiyat Araştırmaları, S. 10.
• Kişvəri. (n.d.). Divan, Elyazması, ƏYİ, şifr: M-27.
• Köprülü, M. F. (1934). Ali Şîr Nevâyî ve Tesiratı. Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi.
• Məmmədov, Ə. (1961). Şah İsmayıl Xətai. Bakı: Azərbaycan Uşaq və gənclər Ədəbiyyatı.
• Nağıyeva, C. (2001). Azərbaycanda Nəvai. Bakı: Tural-Ə.
• Nağıyeva, C. (1986). Bakinskiye rukopisi Alishera Navoi. Baku: Elm.
• Navoiy, A. (1960). Xamsa. Nashrga Tayyorlovchi Porso Shamsiyev. Toshkent: Fan.
• Navoiy, A. (1988). Mukammal Asarlar To‘plami. Yigirma Tomlik. Uchinchi Tom. Xazoyin ul-maoniy. G‘aroyib Us-sig‘ar. Toshkent: Fan.
• Navoiy, A. (1990). Mukammal Asarlar To‘plami. Yigirma Tomlik. Beshinchi Tom. Xazoyin Ul-Maoniy. Badoye' ul-Vasat. Toshkent: Fan.
• Navoiy, A. (2001). Mukammal Asarlar To‘plami. Yigirma Tomlik. O‘n Yettinchi Tom. Nasoyim ul-Muhabbat. Toshkent: Fan.
• Rəhimov, Ə. (2009). Nəvainin Bakı Nüsxələri. Əlişir Nəvai Azərbaycan Ədəbiyyatşünaslığında (Məqalələr Toplusu). Bakı: Qartal.
• Rəhməti. (n.d.). Divan. Elyazması. ƏYİ, B-143.
• Ruzmanova, R.U. (2015). Ali Şîr Nevâî Şiirlerinde Sanat Tekniklerinin Kullanılması. Kardeş Kalemler, Y. 9, S. 103, 47-51.
• Ruzmanova, R.U. (2020). Naziranavislik An’analari Haqida. So‘z San’ati Xalqaro Jurnali, Y. 3, S. 2, 158-165. Saltikov-Shedrin nomli Sankt-Peterburg Davlat kutubxonasi. (n.d.). Inv. № 558.
• Sam Mirzə. (1567). Töhfeye Sami. Elyazması. Tarixi: h.975 (=1567). ƏYİ, şifr: B- 5119.
• Şamlı, M. (2006). Divan. Bakı: Nurlan.
• Sultanov, T. I. (2018). Ali Şir Nevaî Şiirinin Sadık Bey Sadıkî Sanatına Etkisi. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Uluslararası Dergisi, S. 18, 277-285.
• Sultonov, T. I. (2017). Navoiy va Sodiqiy. Navoiy İjodi va Qiyosiy Tahlil Masalalari, Ilmiy Maqolalar To‘Plami. Toshkent: Tamaddun.
• Sultonov, T. I. (2019). Navoiyning Bo‘Ldum Sanga Radifli G‘Azaliga Kishvariy Taxmisi. O‘zbekistonda Xorijiy Tillar. Toshkent.
• Sultanov, T. I. (2022). Comparative Analysis of The First Turkic Tazkiras. Alisher Navoi. Y. 2, S. 2, 147-159.
• Tarlan, A. (1942). Alî Şîr Nevâyî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Ülvî, A. (2008). Azərbaycan-Özbək (Cigatay) Ədəbi Əlaqələri (Dövrlər, Simalar, Janrlar, Təmayüllər). Bakı: Qartal.
• Xətayi, Ş.İ. Əsərləri. (2005). Bakı: Şərq-Qərb.
• XVII Əsr Azərbaycan Lirikası (Antologiya). (2008). Tərtibat və Ön Söz: Paşa Kərimov, Məhəmmədəli Hüseyni. Bakı: Nurlan.