DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ HAYVAN ADLARININ ÖZBEK TÜRKÇESİNDEKİ DURUMU

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 437 - 460, 20.12.2023

Meryem Hamişoğlu

https://doi.org/10.30563/turklad.1364520

Öz

Geçmişte göçebe bir kültüre sahip olan Türkler, beslenme, giyim-kuşam, ulaşım gibi temel ihtiyaçlarını karşılamak için hayvanlardan birçok yönde yarar sağlamıştır. Onlar, hayvanları yalnızca maddi unsur olarak görmeyip hayvanlarla arasında manevi bir bağ kurarak hayvanlara kutsiyet de atfetmiştir. Ayrıca gücünden, cesaretinden etkilendikleri hayvan adlarını özel ad/kişi adı olarak da kullanmıştır. Türklerin yaşantısında hayvanların bu denli yer edinmesi, hayvan adlarının hemen hemen sözlü ve yazılı bütün edebî türlerde görülmesini de beraberinde getirmiştir. Kâşgarlı Mahmud’un Araplara Türkçe öğretmek amacıyla kaleme aldığı Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eseri, yazıldığı dönemin yaşam biçimiyle ilgili verdiği zengin bilgiler ve içinde barındırdığı söz varlığı ile Türklük biliminin en önemli eserleri arasında yer almaktadır. Eserde, kültürümüzün bir parçası olan ve temel söz varlığı içinde yer alan akrabalık adları, organ adları, bitki adları gibi hayvan adlarıyla da ilgili çok sayıda kelime bulunmaktadır. Bu çalışmada da Dîvânu Lugâti’t-Türk’te tespit edilen 234 hayvan adından Özbek Türkçesinde hangilerinin korunduğu, şekil ve anlam bakımından ortaklık gösterip göstermeyenler hakkında bilgi verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dîvânü Lugâti’t-Türk, Söz varlığı, Hayvan Adları, Özbek Türkçesi

The status of animal names in dîvânu lugâti't-türk in the uzbek Turkic

Öz

The Turks, who had a nomadic culture in the past, benefited from animals in many ways to meet their basic needs such as nutrition, clothing and transportation. They did not only regard animals as material elements, but also attributed sanctity to animals by establishing a spiritual bond with them. In addition, animal names whose strength and courage they were attracted to were also used as proper names/personal names. The presence of animals in the lifes of the Turks has led to the appearance of animal names in almost all literary genres, both oral and written. Mahmud of Kashgarî's Dîvânu Lugâti't-Türk, which was written in order to teach Turkic to Arabs, is among the most important works of Turkology with the rich information it provides about the way of life of the period in which it was written and the presence of words it contains. In the work, there are many words related to animal names as well as kinship names, organ names, plant names, which are part of our culture and are included in the basic core vocabulary. This study provides information about which of the 234 animal names identified in Dîvânu Lugâti't-Türk have been preserved in the Uzbek Turkic, and whether they are similar in form and meaning.

Anahtar Kelimeler

Dîvânü Lugâti’t-Türk, Vocabulary, Animal Names, Uzbek Turkish

Kaynakça

• Abik, A. D. (2009). Kutadgu Bilig’de Hayvan Adları. Türklük Bilgisi Araştırmaları Cem Dilçin Armağanı, Y. 33, S. 1, s. 1-33.
• Ataxodjaev, A. A. (2010). O'zbekiston Faunasi Kusharining Lotincha, Ruscha Va Ozbekcha Nomlanish Taşkent: Uzbekiston Society for the Protection of Birds.
• Ataxodjaev, A. A. (2010). Özbekiston Faunasi Quşlarining Lotinça, Rusça va Özbekça Nomlanişi. Taşkent: Uzbekiston Society for the Protection of Birds.
• Aydemir, H. (2018). “Çocuk” Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S. 12, s. 1-18.
• Besli, E. (2010). Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Buran, A. (1991). Yunus’ta Hayvan Adları ve Fonksiyonları. Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), Y. 5, S. 2, s. 117-131.
• Clauson, S. G. (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Londra: Oxford Üniversitesi Yayınları.
• Demir, İ. (2014). Çekirge Kelimesi Üzerine. Dil Araştırmaları, S. 14, s. 189-200.
• Doğan, L. (2001). Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan İsimleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 12, s. 615-659.
• Ercilasun, A. B.; Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Eren, H. (2010). Sırça Köşkte. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, A. (2013). Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları. Turkish Studies, Y. 8, S. 1, s. 1839-1865.
• Özbek Tilining İzohli Lug’ati I-V (2006-2008), Özbekistan Cumhuriyeti Fanlar Akademiyasi Alişer Navoiy Nomidagi Til va Adabiyot İnstituti, Taşkent: Davlat İlmiy Nashriyati.
• Özden, M. (2019). Dîvânü Lugâti’t Türk’te Bulunan Hayvan Adlarının Derleme Sözlüğündeki İzleri. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y. 8, S. 2, s. 1479-1502.
• Rahmetullayev, Sh. (2000). O’zbek Tilining Etimologik Lug’ati (Turkiy So’zlar). Toshkent: Universitet Nashriyoti
• Ross. E. D. (1994). Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü (çev. Emine Gürsoy Naskali). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? eya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lugâti’t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları, S. 5, s. 9-38.
• Tenişev, E. R. (2001). Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov-Leksika. Moskva: Nauka.
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygurcada Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), XXXIII, 221-281.
• Tosun, İ. (2020). Tuva Türkçesinde Hayvanlara Yaşlarına Göre Verilen İsimler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 13, S. 32, s. 1570-1592.
• Umurzakov, K. (2007). Divanu Lugati’t-Türk’tеki Hayvan ve Bitki Adları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Adbilim Çalışması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S. Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. Eskişehir: Türk Dünyası Vakfı.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dîvânu Lugâti’t-Türk. (2023, 27 Temmuz). Erişim adresi: https://www.tdk.gov.tr/divanu-lugatit-turk/kasgarli-mahmud-ve-divanu-lugatit-turk/#:~:text=Dîvânu%20Lugâti%27t%2DTürk%27ün%20Söz%20Varlığı&text=Carl%20Brockelmann%27ın%20yayımladığı%20Mitteltürkischer,sözcük%20sayısı%20ise%208.783%27tür