ÖZBEK YAZI DİLİNİN MESELELERİ

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 223 - 238, 20.12.2023

Hikmet Koraş , Kevser Akman

https://doi.org/10.30563/turklad.1379411

Öz

Özbek yazı dili, Türkistan coğrafyasında geçmişi bir asra dayanmayan, daha önce kullanılan tarihi Türk yazı dillerinde olmayan sesleri de içeren bölge insanının konuşmasına dayalı oluşturulmuş bir yazı dilidir. Yazı dilinin oluşmasında Rus Çarlığı döneminde esaslarını İlminski ve Ostroumov’un belirlediği, idarenin kabul edip desteklediği kararlar vardır. Yerli halka konuştuğu lehçe ve Kiril alfabesi ile eğitim verilmesi, bu eğitim sırasında Rusçaya mahsus sesleri gösteren işaretlerin özellikle üzerinde durulması ve benimsetilmesi anlayışının mevcut yazı dilinin oluşmasında payı büyüktür. Yazı dilinin de bölge insanının da isimlendirilmesi Ostroumov’un bölge hakkındaki çalışmalarına dayanan misyonerlik anlayışının bir parçasıdır. Arap alfabesinin ıslah çalışmaları, Latin alfabesine geçiş, Latin alfabesinin Ostroumov’un belirlediği esaslar dikkate alınarak yeniden düzenlenmesi, yazı diline esas olan ağzın veya ağızların tespiti gibi konular Özbek yazı dilinin ortaya çıkışından günümüze kadar imlâ ve telaffuzda ortak bir paydaya henüz varılamamasında etkili olmuştur. Çalışmada Rus Çarlığı ve Sovyetler Birliği dönemindeki idarenin problemin ortaya çıkışındaki rolü ele alınarak yazı dilindeki sebep olduğu problem ve bunun Özbek yazı dilindeki diğer konulara yansıması ele alınmıştır. Özbek yazı dilinin gramerinin oluşması, ele alınıp işlenmesi, yazı dili sözlüğünün oluşturulması, bahsedilen problemlerin Özbek sözlükçülüğündeki oluşturduğu problemler ayrıntılı olarak verilmeye çalışılmıştır. Buna, dönemin siyaset ilişkileri, ana dille eğitim, yazı dilinin oluşmasındaki etkenler ele alınarak verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Özbek yazı dili, Özbek imlası, Sovyet dil politikası, Özbekistan

Problems of Uzbek written language

Öz

Uzbek written language is a written language based on the speech of the people of the region, which does not date back to a century in Turkestan geography and includes sounds that are not found in the historical Turkic written languages used before. In the formation of the written language, there were decisions taken during the Russian Tsarist period, the principles of which were determined by Ilminsky and Ostroumov and accepted and supported by the administration. Giving education to the local people in the dialect they spoke and the Cyrillic alphabet, and during this education, the understanding of emphasizing and adopting the signs showing the sounds of Russian during this education has a great share in the formation of the current written language. The naming of both the written language and the people of the region is part of Ostroumov's missionary approach based on his studies of the region. Issues such as the reform of the Arabic alphabet, the transition to the Latin alphabet, the reorganization of the Latin alphabet taking into account the principles determined by Ostroumov, and the determination of the dialect or dialects that are the basis of the written language have been effective in the emergence of the Uzbek written language from the emergence of the Uzbek written language to the present day and have not yet reached a common denominator in spelling and pronunciation. In the study, the role of the administration during the Russian Tsardom and the Soviet Union in the emergence of the problem was discussed and the problem caused by it in the written language and its reflection on other issues in the Uzbek written language were discussed. The formation, study and processing of the grammar of the Uzbek written language, the creation of a written language dictionary, the problems created by the mentioned problems in the Uzbek lexicography were tried to be given in detail. This was tried to be given by discussing the political relations of the period, education in the mother tongue, and the factors in the formation of the written language.

Anahtar Kelimeler

Uzbek written language, Uzbek orthography, Soviet language policy, Uzbekistan

Kaynakça

• Abdazimova, D. (2023). Ötken Künler Romanı Örneğinde Özbek Türkçesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Niğde: Niğde Ömer Hâlisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Abdurakhlanova, K. (2020). N.P. Ostroumov’un Sart Kavramı ve Sart Diliyle Yuhanna İncili Çevirisi (Metin- Şekil Bilgisi). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü.
• Açık, F. (2007). Özbek Edebiyatı. Ankara: Alp Yayınevi.
• Alpatov, V. M. (2016). Sovyet ve Sovyet Sonrası Coğrafyada Sosyo-Lenguistik Sorunlar: 150 Dil ve Politika (1917-2000). (Çev. İlyas Üstünyer). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Circautas, İ. L. (1976). Son Elli Yılda Edebî Özbekçenin Gelişmesi Üzerine, Türk Kültürü Araştırmaları, XV/1-2. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 77-92.
• Dietrich, A. (2011). Soviet and Post-Soviet Language Policies in the Central Asian Republies and the Status of Russian. International Congress of Asian and North African Studies (ICANAS), Ankara: Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 465-480.
• Egamberdiyev, M. (2002). “Türkistanskiye Vedomosti Gazetesine” Göre Türkistan’da Ruslaştırma Siyaseti (1870-1917), Ankara Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Eltazarov, J.D. (2017). O’zbekıstonda 20-Asrda Amalga Oshırılgan Yozuv va Imlo Islohotları Tarixidan (Sotsiolingvistik Tahlil), Samarqand: SamDU.
• Fedakar, S. (2004). Özbekistan’da Destan Çalışmalarının Tarihçesi, Y. 13, S. 62. s. 67-79.
• Jamolov, H. Sapayev, Q. (2007). Imlo Muammolari, Toshkent: Nizomiy Nomidagi, TDPU Rizografi.
• Kariev, A. (2017). Çarlık Rusya Şarkiyatçısı Nikolay Petroviç Ostroumov (1846–1930) ve İslam Hukuku Alanındaki Çalışmaları, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, Y. 4, S. 1, s. 154-169.
• Korkmaz, Z. (1996). Türk Dünyası ve Ortak Yazı Dili Konusu. Uluslararası Türk Dili Kongresi. Ankara: TDK Yayınları., s. 189-197.
• Kurbanova, M., ve Alkaya, E. (2023). Millî Özbek Dil Biliminin Şekillenişi. Türkologiya Jurnalı, S. 1, s. 112–124.
• Muxtorov, A, Sanaqulov, U. (1995). Ozbek Adabiy Tili Tarixi. Toşkent: Oqutuvçi.
• Ong, Walter J. (2020). Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, 7. baskı. Çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları.
• Orhan, S. (2012). Dil Politikaları ve Dil Hakları Üzerine Teorik Çerçeve. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi –İnÜHFD, Y. 8, S. 2, s. 331-362.
• Özeren, M. (2019). Türk Dünyasında Ortak İmlâ (Yazım) Sorunu. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 3(1), 104-121. https://doi.org/10.30563/turklad.515705
• Özkan, N. (1997). Türk Dünyası Nüfus Sosyal Yapı Dil Edebiyat. Kayseri: Geçit Yayınları
• Öztürk, Z. (2022). Türkistan’da Dil Politikası (Özbekistan Örneği). Ankara: Bengü Yay.
• Rafiyev, A., G‘ulomova, N. (2007). Ona Tili va Adabiyot. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa
• Rahmatullayev, Ş. (2002). Ozbek Tilining Yangi Elifbosi ve İmlosı (Talabalar ve Mustaqil Organuvçilar uçun Qollanma). Toşkent: Universitet.
• Rahmatullayev, Ş. Hojiyev, A. (2018). O’zbek Tilining İmlo Lug’ati, Taşkent: O’qituvchi.
• Roy, O. (2009). Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi. (Çev. Mehmet Moralı). İstanbul: Metis.
• Şirin, H. (2006). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tagızade, L, (2006). Sosyalist Realizm: Kökeni, Oluşum Süreci ve Kavramı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Y. 3, S. 4, s. 7-26.
• Tekin, T., Ölmez, M. (2003). Türk Dilleri Giriş, İstanbul: Yıldız.
• Togan, A.Z.V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Uygur, E. (2005). Sosyalist Realizm Kavramının Ortaya Çıkış Süreci. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi-Turkish Journal of Social, S. 9, s. 23-30.
• Uzman, M. (2017). Sovyetler Birliği’nde Dil Politikası. Liberal Düşünce Dergisi, S. 88, s. 41-56.