OĞUZELİ YÖRESİ AĞIZLARININ TASNİFİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 163 - 178, 20.12.2023

Abdullah Kök

https://doi.org/10.30563/turklad.1381729

Öz

Oğuzeli ve yöresi tarihî Türk yerleşim alanlarından biridir. Türklerin Anadolu’yu yurt tutmasından beri Türk boylarına vatan olmuştur. XI. yüzyıldan itibaren bu bölgeye yalnız Oğuz boyları gelmemiştir. Avşar, Barak, Bayat, Bayındır, Beydili, Büğdüz, Cerit, Döğer, Çepni, Karkın, Karakeçili, Kınık, Kızık, Yazır gibi diğer Türk boyları da bölgeye gelmiştir. Bu yerleşimler tarihî kaynaklar aracılığı ile tanıklanmaktadır. Bölgeye yerleşen Türk boyları, Anadolu’nun Türkleşmesinde ve Oğuz Türkçesine dayalı Türk yazı dilinin oluşmasında önemli rol oynamışlardır. Şüphesiz ağız özellikleri tasnifinde genel geçer kural, ses bilgisi ölçütleri, şekil bilgisi ölçütleri, söz varlığı ölçütleri, söz dizimi ölçütleri, vurgu ölçütlerinden oluşan dillik malzemeye dayalı ölçütlerdir. Fakat tek başına dil malzemesine dayalı ölçütler bizi her zaman doğru yola götürmeyebilir. Dil özellikleri belirleyici ölçütler olsa da bölgenin yerleşim tarihi, yer adları ve boylarını da dikkate alarak sınıflandırma yapmak daha doğru sonuçlar verecektir. Bu bağlamda ağız araştırmaları içerisinde tarih, coğrafya, toponim ve etnotoponim çalışmaları azımsanamayacak ölçüde yer almaktadır. Bu çalışmada da Oğuzeli ve yöresinin ağız özelliklerinin tespiti yapılmıştır. Ağız özelliklerinin tespitinde art ve eş zamanlı ölçütler göz önünde bulundurulmuştur. Bunun yanında bölgenin tarihî ve coğrafyası da dikkate alınmıştır. Bu değerlendirme sonucunda Oğuzeli yöresi ağızlarının köprü ağzı özelliği taşıyan Batı grubu ağızları içerisinde VII. alt grubuna aittir sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Oğuzeli Yöresi, Ağız Araştırmaları, Dil Malzemesi, Tarih, Coğrafya

Thoughts on the classification of oguzeli region dialects

Öz

Oğuzeli and it’s region is one of the historical Turkish settlement areas. The region became homeland for Turkish tribes since the Turks settled in Anatolia. Since the XI. century, not only the Oghuz tribes came to this region. Other Turkish tribes such as Avşar, Barak, Bayat, Bayındır, Beydili, Büğdüz, Cerit, Döğer, Çepni, Karkın, Karakeçili, Kınık, Kızık, Yazır also came to the region. These settlements are witnessed through historical sources. The Turkish tribes who settled in the region played an important role in the Turkification of Anatolia and in the formation of the Turkish written language based on Oghuz Turkish. Undoubtedly the general rule in the classification of dialect features are criteria based on linguistic material consisting of phonological criteria, morphological criteria, vocabulary criteria, syntax criteria, and rhythmical criteria. But, criteria based on language material alone can not always lead us to the right direction. Classifying the region by taking into account the settlement date, place names and also tribes will give more accurate results even language features are determining criteria. In this context, history, geography, toponymy and ethnotoponym studies are included in dialect research in to a considerable extent. In this study, the dialect characteristics of Oğuzeli and it’s region were determined. Diachronic and synchronic criteria were taken into account in determining the dialect features. In addition, the history and geography of the region were also taken into consideration. As a result of this evaluation, it was concluded the Oğuzeli region dialects belongs to the seventh subgroup within the Western group dialects having the characteristic dialect of bridge.

Anahtar Kelimeler

Region of Oğuzeli, Research of Dialect, Language Material, History, Geography

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1945a). Gaziantep Ağzı I. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Aksoy, Ö. A. (1945b). Gaziantep Ağzı II. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Aksoy, Ö. A. (1946). Gaziantep Ağzı III. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Alkaya, E. (2018). Gaziantep Ağzı ve Bu Ağızla İlgili Yapılan Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 23, s. 1361-1384.
• Banguoğlu, T. (1977). Anadolu (ve Rumeli) Ağızları. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi I. İstanbul: Dergâh, s. 132-134.
• Barkan, Ö. L. (1955). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler. İstanbul: İktisat Fakültesi Mecmuası.
• Bilici, A. (2018). 135 Numaralı Ayntab Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H.1205-1207/ M.1790-1792.S.1-204). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Buran, A. (1996). -Ik Ekinin Anadolu Ağızlarında Kullanılışı. TDAY-Belleten, Y. 1996, s. 11-18.
• Buran, A. (2011). Türkiye Türkçesi Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, Y.6, S.1, s. 41-54.
• Caferoğlu, A. (1946). Anadolu Diyalektolojisine Dair Bir Deneme. Türk Dili Belleten, S. 67, s. 561-568.
• Caferoğlu, A. (1959). Die Anatolischen und Rumelischen Dialekte. Philologiae Turcicae Fundamenta I. (Haz. Deny J; Grönbech, K.; Scheel H., Togan, Z. V.). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, s. 239-260.
• Caferoğlu, A. (1995). Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar. Ankara: TDK.
• Ceyhan, E. (1999). Gaziantep Tarihi (Gaziantep’in Siyasi, Toplumsal Eğitim Tarihi). Gaziantep: Gaziyurt Matbaası.
• Çay, A. (1990). Doğu ve Güneydoğu Türkmen Aşiretlerinin Kültürel Yapısı, Türk Milli Bütünlüğü İçinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sempozyumu Bildirileri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Çelikdemir, M. (2003a). Rakka İskânından Firar Eden Bazı Aşiretlerin Eşkiyalık Faaliyetleri ve Bunu Önlemeye Yönelik Alınan Tedbirler. Güneyde Kültür Dergisi, Y.14, S. 137.
• Çelikdemir, M. (2003b). Osmanlı Devleti’nin Aşiretleri Rakka’ya İskân Etmek İstemesindeki Temel Sebepler, TDA, S. 143.
• Çelikdemir, M. (2003c). Osmanlı Devleti’nin Rakka İskân Politikasında Önemli Bir Kaynak: Mühimme Defterleri, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırma Merkezi I. Orta Doğu Semineri, Elazığ.
• Çetintürk, S. (1943). Osmanlı İmparatorluğunda Yürük Sınıfının Hukuki Statüleri. D.T.C.F. Dergisi, Y. 11, S. 1, s. 114.
• Ercilasun, A. B. (1985). Doğu Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Hatırasına Armağan, s. 219-223.
• Erol, M. (2012). Halep Türkmenleri Halk Kültürü Araştırması. Ankara: Grafiker.
• Erol, Arslan, H. (2009). Suriye Colan (Golan) Türkmenleri Ağzı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Y. 6, S.4, s. 40-63.
• Erol, Arslan, H. (2015). Kilis Ağızlarında Şimdiki Zaman. Mediterranean Journal of Humanities, Y. 2015, S.2, s. 51-59.
• Erol, Arslan, H. (2018). Kilis İli Ağızları. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matbaası.
• Erol, Arslan, H. (2019). Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmalarında Suriye Türkmen Türkçesi Ağızlarının Yeri ve Önemi. V. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri, s.153-162.
• Gül, R. (1993). Kilis Merkez ve Köyleri Ağızları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Gül, R. (1999). Gaziantep Barakları Ağzı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Güllü, R. E. (2010). Antep Ermenileri-Sosyal Kültürel ve Siyasî Hayat. İstanbul: Kültür Sanat.
• Güldiken, S. N. (2007). III Numaralı Maraş Ahkâm Defterine göre Ayıntab (h. 1196- 1229/ m. 1782-1814). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Günşen, A. (2009). Gaziantep Ağzının Şekil Bilgisini Belirleyen Temel Özellikler. Turkish Studies, Y. 4, S. 3, s. 1081-1023.
• Güngör, M. B. (2004). Gaziantep’in Coğrafi Yapısına ve Genel Tarihine Bakış. İstanbul: Eren.
• Güzelbey, C. C. (1984a). Gaziantep’te Türk Topluluklarının Adlarını Taşıyan Yerler. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, s.169-180.
• Güzelbey, C. C. (1984b). Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicillerinde Türkçe Kişi Adları. Türk Kültürü Dergisi, S. 252, s. 38-41.
• Güzelbey, C. C. (1987). Gaziantep Yer Adları. Belgelerle Türk Tarihi, S. 30, s. 30-39.
• Halaçoğlu, Y. (2006). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: TTK.
• Hançerkıran, M. (2013). Oğuzeli’nin Şehir Coğrafyası. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Işıkhan, T. (2008) Gaziantep Yer Adlarının Halkbilimi Bakımından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• İnan A. (1940). Gaziantep Vilayetinde Türkmenler. Halk Bilgisi Haberleri Dergisi, S. 102, s.139.
• Kafalı, M. (1973). Suriye Türkleri I. Töre, Y. 1973, S. 1, 30-34.
• Kalkan, Parlak, G. (2014). Gaziantep İli Yer Adları Üzerine Bir İnceleme. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Karahan, L. (2014). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: TDK.
• Koçak, Z. (2010). Ayntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1600-1650). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Korkmaz, Z. (1972). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Bilimsel Bildiriler. Ankara: TDK, s. 433-446.
• Korkmaz, Z. (1989). Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı ile İlişkisi Sorunu. TDAY Belleten.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK.
• Kök, A. (1995). Oğuzeli ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Külek, A. (2010). 71 Numaralı Gaziantep Şer’iye Sicili Transkripsiyonu (1-101. Sayfalar- h. 1132/ m. 1720). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Orhonlu, C. (1976). Suriye Türkleri. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: TKAE.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı. İstanbul: Edebiyat Fakültesi.
• Özbaş, Ö. (1958). Gaziantep Dolaylarında Türkmenler ve Baraklar. Ankara: Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Broşür.
• Özdeğer, H. (1988). Onaltıncı Asırda Ayıntâb Livâsı I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi.
• Özünlü Erdoğan, E. (2011). Derdest Defterlerinin Kaynak Değeri Üzerine Bir Deneme: 493 Numaralı Ayntâb Derdest Defteri’nin Analizi. Bilig, S. 56, s. 235-248.
• Refik, A. (1989). Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Sevim, A. (2000). Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi. Ankara: TTK.
• Sevim, A. (1993). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: TTK.
• Sevinç, N. (1997). Gaziantep’te Türk Boyları. İstanbul: Turan.
• Soyyiğit, E. (2012). Karkamış Ağzı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi.
• Soyyiğit, E. (2022). Gaziantep Ağızları (İnceleme-Metin-Dizin). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Sümer, F. (1999). Tarihleri-Boy Teşkilatı Destanları, Oğuzlar (Türkmenler). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Şimşek, Umaç, Z. (2010). Gaziantep Çepni Ağzının Türkiye Türkçesinde Ana Ağız Gruplarını Belirleyen Özellikler Bakımından Değerlendirilmesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. 18, s. 185-206.
• Şahin, A. (1962). Güney Anadolu’da Beydili Türkmenleri ve Baraklar. Ankara: TTK.
• Şahin, İ. (2022). Barak Adı ve Etnotoponimlerden Hareketle Barakların Ana Yurdu Meselesi. Dil Araştırmaları, S. 30, s. 53-66.
• Tanyol, C. (1952a). Baraklarda Örf ve Adet Araştırmaları. Sosyoloji Dergisi, S. 7, s. 71-108.
• Tanyol, C. (1953). Baraklarda Örf ve Adet Araştırmaları. Sosyoloji Dergisi, S. 8, s. 126-135.
• Tanyol, C. (1954). Baraklarda Örf ve Adet Araştırmaları. Sosyoloji Dergisi, S.9, s. 67-96.
• Türkay, C. (2012). Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. İstanbul: İşaret.
• Umar, Ö. O. (2002). Suriye Türkleri. Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Ankara: Türk Dünyası.
• Wittek, P. (1963). Osmanlı İmparatorluğunda Türk Aşiretlerinin Rolü. (Çev. Kuran, E.), Tarih Dergisi, S. 17-18, İstanbul.
• Yaldırak, Ş. (2005). Gaziantep Kaynakçasına Giriş. Gaziantep: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Serisi.
• Yıldırım, F. (2008). Suriye Bayırbucak Türkmen Ağzı. Adana: Karahan Kitabevi.
• Yıldırım, F. (2019). Ağızlar Arası Etkileşim ve Dil İlişkileri Bağlamında Suriye ve Lübnan Türkmen Ağızları Üzerine Notlar. Uluslararası Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri, s. 713-729.