TÜRKÇE KELİME TÜRETMEDE KURULUŞ VE DİZİLİŞ İLİŞKİSİ

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 2, 271 - 287, 12.11.2019

Asiye Mevhibe Cosar

Öz

Dillerde kelime türetme ve kelimeyi
kullanış sahasına çıkarma yöntemleri ya da söz varlığını geliştirmenin yolları
çeşitli başlıklarda ele alınır. Türkçede kelime yapma yolları “türetme,
birleştirme, uydurma, kalıplaşma, tarama, derleme, kısaltma, örnekseme,
ödünçleme, halk etimolojisi, karma” ve benzeri başlıklarda incelenir. Türkçeyi
dünya dilleri arasında sondan eklemeli dil kategorisine yerleştiren türetme,
aslında bir yapı özelliğidir ve bu yapı da “kök + yapım eki” kuruluşu ile
gösterilir.  Bu kurucu yapıyı
çeşitlendiren dizilişler ise dikkat çekici şekilde çeşitlilik arz etmektedir.

Söz konusu çeşitliliğin kurucu
yapıdaki iki birimli dizilişlerden hareketle gösterilmesi de bu çalışmanın örneklemini
oluşturmaktadır.

Burada Türkçe Sözlük’te bulunan iki
birimli kelimeler incelemeye alınmıştır. Türkçe Sözlük’te madde başı ve madde
içi toplam 92.292 kelime vardır. Bu çalışmada Türkçe köklerden türeyen
kelimeler, aldıkları eklere göre gruplandırılarak türetmeye katılan ek dizilişi
verilmek suretiyle Türkçenin kelime türetmede izlediği yol ve imkânlar ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Bu sırada bir yapı süreci olan türetmeden hareketle
Türkçe için kuruluş ve diziliş ilişkilerinin “derin yapı” adlandırmasından
mülhem “çekirdek yapı” değerlendirmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

türetme, ek, kök, iki birimli kelimeler

Kaynakça

• AKSAN, Doğan(1990). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileri ile Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.BAŞDAŞ, Cahit (2006). “Türkçede Üçüncü Grup (Ara Ekler)”. I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayında Sunulan Bildiri, 26-27 Eylül, Bilkent Üniversitesi, Ankara, http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/cahit_basdas_ara_ekler.pdf [10.10.2018]. BOZEL, Mutlu (2008). Türkiye Türkçesindeki Türemiş Adların Aldıkları Yapım Eklerine Göre Anlam ve Görev Özellikleri Bu Konudaki Bilgi ve Bulguların İlköğretim 2.Kademe Türkçe (Dilbilgisi)Derslerinde Kullanılışı ( Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı.CERİTOĞLU, Murat (2011). “Türkiye Türkçesindeki Çok Görevli Eklerin Tespiti ve Sınıflandırması”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (3): 1239-1248.DELİCE, H. İbrahim (2013). “Türkçenin Ekleri Yapı Olarak Nasıl Sınıflandırılmalı?”. İstanbul Üniversitesi, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. 30 Eylül - 4 Ekim, İstanbul. https://www.academia.edu/4722534/ [ET. 10.10.2018].DELİCE, H. İbrahim (2017). “Türkçenin Öncül Ekliliği ve Türkçede Öncül Ek Taşıyan Yapılar”. Turkish Studies, 4(3): 703-716.EKER, Süer (2013). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.ERDEM, Mevlüt (2011). “Türkçede Çekim ve Yapım Eklerinin Özellikleri ve Sınırları”. bilig, 58: 71-90. ERGİN, Muharrem (1994). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.GEDİZLİ, Mehmet (2012). “Türkçede Tek Şekilli ve Çok İşlevli Yapım Ekleri”. Turkish Studies, 7(4): 3351-3369. GEMALMAZ, Efrasiyap (1996). “Türkçede İsim Tamlamalarının Derin Yapısı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4: 165-172;GÜLSEVİN, Gürer (2004). “Türkçede Sıra Dışı Ekler ve Eklerin Tasnif Tanımlama Sorunu Üzerine”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, (1267-1283), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. İMER, Kamile (2001).KARACA, Hasan (2017). “Dil Bilimin Alt Alanları ve Ekler”. GAUN JSS, 16(1): 47-51. KORKMAZ, Zeynep (1992).Gramer terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.MÜLDÜR, Fatih (2016). “Noam Chomsky’de Üretici Dilbilgisi: Derin Yapı ve Yüzey Yapı Ayrımı”. Kaygı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 27: 59-74.PAYLAN, Kerime (2015). Türkçede Kelime Türetme Yollarına Genel Bir Bakış. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.SEÇKİN Pelin ve COŞAR, Asiye Mevhibe (2017). “Türkçede Alıntılardan Kelime Türetmede Kullanılan Ekler”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3): 1398-1442.SUBAŞI, Leyla (1995). Orhon Yazıtlarının Metin Dilbilimsel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları. TÜRK DİL KURUMU (1949). Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.TÜRK DİL KURUMU (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.URL 1, www.tdk.gov.tr [ET: 10.10.2018]YILDIZ, Funda ve GÜNAY, Doğan ve YILDIZ, İslam (2014). Biçimbirimler: Türetim ve İşletim Ardıllarının Sözlü Dildeki Kullanım Sıklığı. İstanbul: Papatya Bilim Yayınevi.