EPİSTEMİK KİPLİK İŞARETLEYİCİLERİNİN SÖZ DİZİMSEL ÖZELLİKLERİ: ÖZBEK VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 2, 452 - 492, 12.11.2019

Melike Üzüm

Öz

Epistemik kiplik, konuşurun önerme
hakkındaki inanç, bilgi ve gerçekle ilişkili olarak ürettiği ifadeye kattığı
yorumdur. Bu ifadeler olasılık, zorunluluk, inanç, aktarım, söylenti, çıkarım, görüş, sorumluluk yüklenme, tahmin,
alıntılama, şüphe, kanıt ve kesinlik vb. anlamlar taşırlar. Epistemik anlam; sözcüksel
işaretleyiciler, kiplik tümceler, deyimsel ifadeler vb. yollarla ifadeye
yüklenebilir. Bu anlam alanının incelenmesinde semantik ve pragmatik
yaklaşımlar önem taşır. Daha önceki çalışmalarda epistemik kiplik kategorisinin
alt kategorileri ya da işaretleme yolları üzerinde durulmuş ancak söz dizimsel
özellikleri hakkında yeterince çalışılmamıştır. Bu işaretleyicilerin söz
dizimsel özellikleri, hem anlambilimsel açıdan hem de dilbilgiselleşme
açısından farklı bulgular sunmaktadır.

Bu çalışmada, Özbek ve Türkiye
Türkçesinde kullanılan epistemik kiplik işaretleyicilerinin söz dizimsel
özellikleri belirlenerek anlam bilimsel değeri ve bilgi yapısındaki rolü
tartışılacaktır. Çalışma, korpus temelli bir incelemeye dayanır. Eserlerin
seçiminde; diyalog içermesi, konuşma diline yakın olması, dilin karakteristik
özelliklerini yansıtması, yazılış tarihlerinin aralıklı olması ve farklı üslup
özellikleriyle yazılmış olması ölçütleri göz önünde bulundurulmuştur. Ayrıca
Türkçe Ulusal Derlemi ve BBC Uzbek’ten de kullanım örnekleri verilmiştir.

Çalışmanın amacı; iki Türk dilinden
hareketle epistemik kiplik işaretleyicilerinin söz dizimsel özelliklerini
ortaya koymak, işaretleyici türüne göre ortaya çıkan kısıtlayıcı etkenleri ve
bilginin tümcede kodlanmasında bu işaretleyicilerin rolünü açıklamaktır. 

Anahtar Kelimeler

epistemik kiplik, söz dizimi, odak, Özbek Türkçesi, Türkiye Türkçesi

Destekleyen Kurum

Bu araştırma, DAAD (German Academic Exchange Service) tarafından desteklenmiştir.

Teşekkür

Prof. Dr. Julian Rentzsch'e katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abraham, Werner (1999). “On the syntax and semantics of modal verbs in German”. file:///C:/Users/user/Downloads/30355-Article%20Text-36200-1-10-20171013%20(1).pdf (erişim tarihi 13.09.2019)Aksan, Doğan vd. (1983). Sözcük Türleri. Ankara: TDK Yay. Aksan, Yeşim (2002). “Tümce Konusu: Tanımı ve Kapsamı”. Türkçede Bilgi Yapısı ve Bilimsel Metinler (Yay. Haz. Leyla Uzun- Emel Huber). Essen: Verlag Die Blaue Eule, 13-36.Aksan, Yeşim vd. (2012). “Construction of the Turkish National Corpus (TNC)”. Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). İstanbul. Turkiye. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.htmlBoeschoten, Hendrik (1998). “Uzbek” . The Turkic Languages (Ed. Lars Johanson ve Éva Á. Csató). London: Routledge.Bybee, Joan ve Suzanne Fleischman (1995). “Modality in grammar and discourse: An introductory essay”. Modality in Grammar and Discourse. (Ed. J. Bybee ve S. Fleischman). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing, 1–14.Cinque, Guglielmo (1999). Adverbs and functional heads. A cross-linguistics perspective. New York/Oxford: University Press.Coates, Jennifer (1995). “The Expression of Root and Epistemic Possibility in English”. The Evolution of Grammar: Tense, Aspect, and Modality in the Language (Ed. J. Bybee ve R. Perkins – Pagluica). Chicago: University of Chicago Press, 17 53. Dehé, Nicole ve Yordanka Kavalova (2007). “Parentheticals”. Parentheticals: An Introduction, Linguistik Aktuell (Ed N. Dehé ve Y. Kavalova). Amsterdam: John Benjamins, 1-24.Delice, H. İbrahim (2007). “Cümle Çözümlemelerinde 'Cümle Dışı Unsur' Terimi Yerine Yeni Bir Teklif”. İstanbul Kültür Üniversitesi Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi (UTEK 2007). İstanbul.Drubig, H. Bernard (2001). On the syntactic form of epistemic modality. University of Tübingen.Erdal, Marcel (1999). Das Nachfeld im Türkischen und im Deutschen. Türkisch und Deutsch im Vergleich (Turcologica 39) (Ed. L. Johanson ve J. Rehbein). Wiesbaden: Harrassowitz, 53-95.Ergin, Muharrem (2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay.Erguvanlı, Eser (1984). The Function of Word Order in Turkish Grammar,University of California Publication in Linguistics, cilt. 106, Berkeley/Los Angeles: California Üniversitesi Yay. Ertane Baydar, Arzu Sema (2016). Türkçenin Söz Dizimindeki Yardımcı Unsurlar Üzerine. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi 1 (8) , 198-207.Frawley, William (1992). Linguistic Semantics. Broadway/Hillsdale/New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Göksel, Aslı ve Sumru Özsoy (1998). “Is There a Focus Position in Turkish?”.(Basılmamış bildiri metni) IX. Uluslararası Dilbilim Konferansı. OxfordÜniversitesi. Güneş, Güliz (2014). “Constraints on syntax-prosody correspondence: The case ofclausal and subclausal parentheticals in Turkish”. Lingua 150, 278-314.İşsever, Selçuk (2000). Türkçede Bilgi Yapısı. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Jenkins, Lyle (1972). Modality in English Syntax. Bloomington: Indiana University Linguistics Club. Johanson, Lars (2018). “Turkic indirectivity”. The Oxford Handbook of Evidentiality (Ed. Alexandra Y. Aikhenvald). Oxford: Oxford University Press, 510-524Kamacı Gencer, Duygu (2018). Anlamsal Bir Fenomen Olarak Kiplik: Dede Korkut Örneği. Doktora Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı.Karaağaç, Günay (2009). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.Karahan, Leyla (2010). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ YayıneviKarakoç, Birsel (2005). “Das finite Verbalsystem im Nogaischen”. Turcologica 58. Wiesbaden: Harrassowitz.Kleinmichel, Sigrid (1997). “Zu ekan und kin im Usbekischen”. Studia Ottomanica. Festgabe für György Hazai zum 65. Geburtstag (Ed. Kellner Heinkele, Barbara ve Peter Zieme). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 103 126.Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yay.Kornfilt, Jaklin (1987). “Turkish and the Turkic Languages”. The World’s Major Languages (Ed. Bernard Comrie). London: Croom Helm, 619-644.Kornfilt, Jaklin (1997). Turkish. London/New York: Routledge.Lyons, John (1977). Semantics II. Cambridge: University Press. Nuyts, Jan (2000) Tensions Between Discourse Structure and Conceptual Semantics: The Syntax of Epistemic Modal Expressions. Studies in Language 24:1. 103-135.Öz Özcan, Aynur (2004). “Özbek ve Türkiye Türkçesinde Olasılık-Tahmin Bildiren Modal Sözler”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2253–2264.Öz Özcan, Aynur (2009). “Özbek ve Türkiye Türkçesinde “kesinlik” Bildiren Modal Sözler”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 9, 447 458.Öztürk, Rıdvan (2005). Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Çizgi Kitabevi Palmer, F. Robert (2001). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.Potts, Christopher (2005). “The Logic of Conventional Implicatures”. Oxford Studies in Theoretical Linguistics. OUP, Oxford. Rentzsch, Julian (2010). “Zur Modalität im Türkischen”. Turcology in Mainz, Turcologica 82 (Ed. H. Boeschoten ve J. Rentzsch). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.Rentzsch, Julian (2012). “Modality in Turkic between arbitrarity, grammaticality and lexicality”. The Szeged conference, Proceedings of the 15th International Conference on Turkish Linguistics (Studia Uralo Altaica 49). Szeged: Department of Altaic Studies, 469–482.Rentzsch, Julian (2015). Modality in the Turkic Languages: Form and Meaning from a Historical and Comparative Perspective. Berlin: Klaus Schwarz Verlag. Ruhi, Şükriye, Zeyrek, Deniz ve Osam, Necdet (1997). “Türkçede kiplik belirteçleri ve çekim ekleri üzerine bazı gözlemler”. Dilbilim Araştırmaları. Ed. K. İmer vd. Ankara: Kebîkeç Yay. 105 111.Schönig, Claus (1997). Finite Prädikationen und Textstruktur im Babur-name (Hia-derabad-Kodex). (Turcologica 31). Wiesbaden: Harrassowitz. Traugott, Elizabeth (1989). “On the Rise of Epistemic Meanings in English: An Example of Subjectification in Semantic Change”. Language 65/1. Linguistic Society of America. 31 55.Tulum, Mertol (1978). MACĀRİF-NĀME: Ki’li Birleşik Cümle İncelemesi. Doçentlik Tezi. İstanbul.Turan, Fikret Turan (1998) “Türkçede Zarflar Üzerine”. Prof Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara, 30 1-306.Üzüm, Melike (2017a). Artzamanlı Kiplik Çalışmalarının Sözlükbilime Katkısı. III. Uluslararasi Sözlükbilim Sempozyumu. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Üzüm, Melike (2017b). Eski Anadolu Türkçesinde Epistemik Kiplik: Kısas-ı Enbiya Örneği. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Yavaş, Feryal (1982). The Turkish Aorist. Glossa 16, 40 53.