DİVÂNÜ LUGÂTİ’T-TÜRK’ÜN ANADOLU TÜRK DİL VARLIĞI AÇISINDAN ÖNEMİ: KASTAMONU ÖRNEĞİ II

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 2, 285 - 313, 13.12.2020

Cevdet Yakupoğlu

Öz

Büyük Türk bilgini ve dilcisi Kâşgarlı Mahmud’un mirası Divânü Lugâti’t-Türk (DLT), sadece Türk dünyasının kültür tarihini aydınlatmakla kalmamış, aynı zamanda dünyada çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Türk dilinin tarihî gücüne de asırlar öncesinde işaret etmiştir. DLT, Selçuklular öncülüğünde Anadolu’yu yurt tutmuş Türk topluluklarının, bu coğrafyada kullanmayı sürdürdükleri dilin kaynağının Türkistan coğrafyası olduğunu gösteren çarpıcı örneklerle doludur. Bahsi geçen bu tarihî bağa atıfta bulunan bir çalışmamızda, Anadolu’da Kastamonu örnekleminde 50 kelimeye (aba, ağmak, algu, artak, bakanak, esrük, heç heç, geh geh, koğşamak, küvük, meh, ötgürmek, pusaruk, sındu, sökel, talbınmak. tuncukmak vb.) yer verilmişti. Bu çalışmada ise konunun devamı niteliğinde olarak DLT’te geçen kelime ve tabirlerin Kastamonu yöresi söz varlığı içerisindeki yansımalarından 50 kelime daha incelemeye alınmıştır. Bu çerçevede DLT’ün hafızasında kayıtlı yüzlerce Türkçe kelimenin, Selçuklulardan Beyliklere ve oradan Osmanlılara intikal etmek suretiyle ve her şeyden önemlisi yöre halkının kesintisiz kullanımı sayesinde Kastamonu yöresinde XXI. yüzyıla kadar muhafaza edilmiş olduğuna dair ilmî veriler bir araya getirilmiştir. Böylece Türkistan- Anadolu arasındaki güçlü dil ve kültür bağının gerçek manada ortaya konulmasına katkı sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kaşgarlı Mahmud, Türk dili, Türk kültürü, Kastamonu ağzı, Söz varlığı

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin (2009). “Kâşgarlı Mahmud ve Abbasi Halifeliği”, Akademik Araştırmalar Dergisi (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), İstanbul: Sayı 39: 31-47.
• Acar, Ergün (2011). Kastamonu Yöresi Söz Varlığı, 1. Baskı, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Akar, Ali (1999). “Divanü Lugati’t-Türk ile Anadolu Ağızlarındaki Ortak Unsurlar Üzerine Bir Deneme”, Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara: Türksoy ve TDK Ortaklığında.
• Akman, Eyüp (2004). “Divânü Lügat-it Türk ve Dede Korkut Kitabından Kastamonu Ağzına (Bazı Kelime ve Deyimlerin Kullanımı)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 23, Erzurum, s.7-16.
• Caferoğlu, Ahmet (1943). Anadolu Ağızlarından Toplamalar; Kastamonu, Çankırı, Çorum, Amasya, Niğde İlbaylıkları Ağızları, Kalaycı Argosu ve Geygelli Yürüklerinin Gizli Dili, Ankara: TDK Yayınları.
• Derleme Sözlüğü (http://www.tdk.gov.tr/ index.php?option=com_ttas&view=ttas). Erişim Tarihi (16.03-30.04.2020).
• DLT Tercümesi (1992), I-IV, Çev. Besim Atalay, Ankara: TDK Yayınları, 3. Baskı.
• Gökçeoğlu, Mustafa (2000). “Dîvânü Lûgati’t-Türk ve Kıbrıs Türkleri’nin Dillerinde Yaşayan Sözcükler”, Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri (7-8 Mayıs 1999), Ankara: Türk Dil Kurumu- TÜRKSOY, s.72-77.
• Hacıhamdioğlu, Tevfik (1992). “Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lügat-it Türk’ünde Geçen ve Alanya Ağzında Kullanılan Kelimeler, Benzerlikler ve Kullanımları”, Alanya Tarih ve Kültür Semineri, Der. İsmail Yıldız, Alanya, s.35.
• Korkmaz, Zeynep (1995). “Kâşgarlı Mahmud ve Divanu Lûgati’t-Türk”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara: TDK Yayınları, s.254-260.
• Pritsak, Omeljan (1953). “Mahmud Kâşgarî Kimdir?”, Çev. Hasan Eren, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt: X, s.243-246.
• Sakaoğlu, Saim (1998). “Karaman Ağzına Dîvânu Lügati’t-Türk Açısından Bir Yaklaşım”, Tarih Boyunca Türk Dili Bilgi Şöleni (13-14 Mayıs 1997), Karaman. Haz. İsmail Parlatır, İbrahim Birler, Ankara, s.122-129.
• Sümer Faruk (1992). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri- Boy teşkilatı- Destanları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Tarama Sözlüğü, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (1996). Ankara: TDK Yayınları, 2. Baskı, C.I-VI.
• Yakupoğlu, Cevdet (2009). Kuzeybatı Anadolu’nun Sosyo-Ekonomik Tarihi (Kastamonu-Sinop-Çankırı-Bolu) XIII-XV. Yüzyıllar, Ankara: Gazi Kitabevi, 1. Baskı.
• --------- (2017). “Divânü Lugâti’t-Türk’ün Anadolu Türk Kültür ve Dil Varlığı Açısından Önemi: Kastamonu Örneği”. İlim ve Terbiye, Kırgızistan Mahmud Kaşgarî Üniversitesi, 3/24: 114-122.