Ortaçağ Kafkas Ticaret Yollarında Arran ve Berde’nin Konumu

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 2, 15 - 49, 24.12.2018

Beşir Mustafayev

Öz

Bölge Araplar gelmeden önce Sâsaniler’in hâkimiyetinde olup, ismi
Albanya diye anılıyorken, daha sonra Arran denilmeye başlandı.
Azerbaycan Türklerigünümüzde bu bölgeyi “Aran” şeklinde telaffuz
etmektedir. VI. yüzyıldan itibaren Kafkasya’nın iktisadi ve siyasi
özelliklerini taşıması nedeniyle, bölgenin ve dünyanın dikkatini üzerine
çeken Berde, Arran’ın başkenti ilan edilmiştir. Berde’nin ismi ile ilgili
kaynaklarda değişik isimlerle karşılaşıyoruz. Bilinen en eski ismi
“Hârum” idi. Daha sonra Uti eyaletinin adına bir şehir yaptırılır ve
adına “Guti” denir. En çok Ermeni tarihçileri Ermenileştirmek amacıyla
ismini değiştirerek “Parta” demişlerdir. Bunun dışında bazı
kaynaklarda“Basuka”, “Beride”, “Berze”, “Berdah”, “Berdos”, “Berdaa”
vb. gibi isimler de geçmektedir. Zamanla çeşitli değişikliklere maruz
kalsa da, günümüzde ilkin Berde ismini koruyabilmiştir. Ortaçağ
Azerbaycan şehirleri içerisinde siyasi, kültürel ve iktisadi yönden
gelişen, özellikle V. yüzyılda yıldızı parlayan Berde, kısa zamanda
herkesin uğrak yeri olmuştur. Berde, yer üstü ve yer altı zenginlikleri,
saf havası, bereketli toprağı, bol suyu, çeşitli meyveleri ve ıtır kokan
çiçekleri ile bir gülistanı andırıyor. Konumu itibariyle ister Arran isterse
de Kafkas ticaret yollarına sağladığı değer Ortaçağ kaynaklarınca
sabittir. 

Anahtar Kelimeler

Berde, Arran, Kafkas, Aras nehri, ticaret yolları, ortaçağ

Arran and Berde’s Position in Medieval Caucasian Trade Routes

Öz

While the region was dominated by the Sassanites before the
arrival of the Arabs and the name was called Albania, later it was
called the Arran. Turks of Azerbaijan pronounce this region as “Aran”
at the present time. Due to the economic and political characteristics
of the Caucasus since 6th century, Berde which attracted attention to
the region and world was declared the capital of Arran. We encounter
interesting data about Berde’s name in the sources. The oldest known
name was “Harum”. Then a city is built in the name of Uti province
and it is called “Guti”. Mostly Armenian historians called “Parta” by
changing the name in order to make it Armenian. In addiation, there
are also names such as “Basuka”, “Berida”, “Berze”, “Berdah”,
“Berdos”, “Berdaa” in some sources. Although exposed to a variety of
changes over time, the Berda was able to protect the name. The
Berde, which developed in the political, cultural and economic in the
medieval Azerbaijan cities, especially shining in the 6th century, has
become a popular place for everyone in a short time. The Berde
resembles a rose garden, with ground and underground wealthies,
fresh air, fertile land, abundant water, various fruits and flowers. The
value provided by Berde to the Arran or Caucasian trade routes is fixed
in medieval sources. 

Anahtar Kelimeler

Berda, Arran, Caucasus, Aras river, trade routes, medieval

Kaynakça

• AKA, İsmail, Timurlular, Ankara 1995. AŞURBEYLİ, Sara, Gosudarstuo Şirvan Şahov, Bakı 1983. AXUNDOV, A., Torpağın Köksünde, Tarixin İzleri, Bakı 1983. AYAN, Ergin, “Kafkasya: Bir-Etno-Kültürel Tarih Çözümlemesi”, OrduÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 1, Sy. 2, Ordu Aralık 2010. AYDIN, Mustafa, “Şirvan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), C. 39, İstanbul 1988. BARTHOLD, V. V. ., “Berza’a”,İslam Ansiklopedisi (İA.), C. 2, İstanbul 1979. ______, “Şirvan”, İA, C. 11, İstanbul 1988. BELAZURİ, Fütûhu’l-Büldân, Çev. M. Fayda, İstanbul 1987. BERKOK, İsmail, Tarihte Kafkasya, İstanbul 1958. BEYANİ, Şirin, Tarih-i Al-i Celayir, Tahran 1345. Bİ, Mahmut, Kafkas Tarihi, C. 1-2, Berkan Yayınevi, Ankara2011. BÜNYADOV, M. Ziya, Azerbaycan Atabeyleri Dövleti, Bakı 1985 ______, Azerbaycan, VII-IX. Esrlerde, Bakı 1989. CANBEK, Ahmet, Kafkasya’nın Ticaret Tarihi (Eski Çağlardan XVII. Yüzyıla Kadar), Kuzey Kafkasyalılar Kültür ve Yardım Derneği Yayını, İstanbul 1978. EL-İSTAHRİ, Ebu İshak İbrahim İbn Muhammed el-Farisi, el Mesalik ve’l- Memalik, Neşr. M. Cabir, Kahire 1961. GENCEVİ, Nizami, Hamse-İskendername (Şerefname, İkbalname), Çev. A. Şaik, Bakı 1982. GOLDEN, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. O. Karatay, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016. HAQVERDİYEV, A. Ş., Orta Esr Berde Şeheri, Bakı 1991. İBN HAVKAL, Ebu’l Kasım en-Nüsaybi, Kitabu Sureti’l-Arz, Beyrut Tsz. İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Klasik Çağı (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014. İSMAİL, Mahmud, Azerbaycan Tarixi, Bakı 1993. İYBAR, Tahsin, Sibirya’dan Serendib’e, Ulus Basımevi, Ankara1950. KALANKATUYSKİ, Moses (Kalankatlı Moses), Alban Tarihi, Çev. Z. M. Bunyadov, (Türkiye Türkçesine Aktaran. Y. Gedikli), İstanbul 2006. KAŞGARLI Mahmud, Divanü Lügat-it-Türk, C. 1, Ankara 1998. KAZVİNİ, Hamidullah, Nuzhat, el- Kulüb, Çev. Z. M. Bünyadov, Bakı 1983. KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı Rus Münasebetleri, TTK Yayınları, Ankara 2011. LYBYER, Albert Howe, “Osmanlı Türkleri ve Doğu Ticaret Yolları”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Sy. 3, İzmir 1987. MAHMUDOV, Yaqub, Öyrenilmemiş Sehifeler, Bakı 1972. MEHDİZADE, Xasay, Berde, Bakı 1987. MEMMEDZADE Mirze Bala, “Erdebil”, TDVİA, C. 4, İstanbul 1991. ______, “Kür”, İA, C. 6, İstanbul 1979. MUSTAFAYEV, Beşir, Ortaçağda Berde Tarihi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2002. NİZAMÜLMÜLK, Ebu Ali Hasan bn. Ali Hace, Siyasetname, Elm Neşriyatı, Bakı 1989. NURİYEV, A. B., Babayev, A. H., Berde Şeherinin Tarixi Arkeoloji Oçerki, Bakı 2001. ORDUBÂDİ, Memmet, Seid, Nizami’nin Dövrü ve Heyatı, Nizami Almanaxı, Bakı 1940. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Arran”, TDVİA, C. 3, İstanbul 1979. QULİYEV, E. H, Ezizov, T. E., Azerbaycan Tarixi, Bakı 1990. SISOYEV, V. M., Berdaa, İzvestie Azerbaydjacnskogo Arkeologiceskogo Komiteta, Vıposk. 2, Bakı 1925. ______, Berdaa, Sbr Materyalov dlya Opisanya Mestnostey Plemsıh Kafkasa, Vıposk. 8, Bakı 1925. SOLMAZ, Gürsoy, Selçuklulardan Osmanlılara Gence, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997. STRABON, The Geography of Strabon, Çev. H. L. Jones, London 1819. ______, Türk Tarihine Bir Bakış, Çev. Y. Oğuz, Trz. ŞERİFLİ, M. H., “Berde”, Azerbaycan Sovyet Ensiklopediyası (ASE), C. 3, Bakı 1978. TAVKUL, Ufuk, Kafkasya Gerçeği, Selenge Yayınları, İstanbul 2015. TOGAN A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970. ______, “Azerbaycan”, İA., C. II., İstanbul 1979. ______, “Arran”, İA., C. I. İstanbul 1979. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950. VELİXANLI, Naile, M., IX-XII. Esr Ereb Coğrafyaşünas Seyyahları Azerbaycan Haqqında, Bakı 1974. ZEKİYEV, Mirfatih, Türklerin ve Tatarların Kökeni, İstanbul 2008. ZEYNALOĞLU, Cahangir, Müxteser Azerbaycan Tarixi, Azerbaycan Dövlet Kitap Palatası, Bakı 1992, İstanbul 1924. OTENBERG,Chronigue de Tebari, C. 3, Paris 1871. Azerbaycan Sovyet Ensiklopediyası(ASE), “Şirvan”, C. 10, Bakı 1987. ______, “Qarabağ”, C. 3, Bakı 1979. ______, “Berde”, C. 3, Bakı 1978.