ÇAĞATAY HANLIĞI’NIN DAĞILMASI SONRASI TUĞLUK TİMUR HAN’IN MERKEZİLEŞME POLİTİKASI VE EMİR KAMERÜDDİN İSYANI

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 112 - 128, 17.06.2022

Ömer Gök , Özgür Türker

https://doi.org/10.56252/turktarars.1081862

Öz

Cengiz Han (1162-1227)’ın ölümünden sonra Büyük Moğol İmparatorluğu’nun Türkistan’da kurulan şubesi olan Çağatay Hanlığı, kuruluşunun başlangıç evresinde merkeze bağlı kalmak zorunda olmakla birlikte merkezdeki gelişmelerden de doğrudan etkilenmiştir. İlerleyen süreçte müstakil bir hanlık olmayı başaran Çağatay Hanlığı, Kebek ve Alâeddin Tarmaşirin gibi karizmatik ve yenilikçi hanlar vasıtasıyla idari ve toplumsal anlamda dönüşüme girmiştir. Ancak bu dönüşüme muhafazakârlar tarafından müdahale edilmekle birlikte, hanlık içerisinde yaşanan taht kavgaları ve yönetimsel bunalım, merkezî otoritenin zayıflamasına neden olmuştur. Merkezi otoritenin zayıflaması, hanlığın kuruluş aşamasından itibaren rol oynayan karaçuların siyasi gücünü artırarak yönetimin dolaylı yollarla onların kontrolüne girmesine sebebiyet vermiştir. Aynı zamanda idarede yaşanan bunalım, hanlığın Moğul Ulusu ve Çağatay Ulusu olarak ikiye ayrılmasıyla sonuçlanmıştır. Moğul Ulusu’nda tahta çıkan Tuğluk Timur Han, gerçekleştirdiği merkezileşme hamleleriyle idareyi yeniden tesis etmekle kalmamış, ayrıca hanlığı tekrar eski günlerine döndürmek adına 1360 ve 1361 yıllarında Çağatay Ulusu’na seferler gerçekleştirmiştir. Tuğluk Timur Han’ın merkezileşme girişimleri karaçuları rahatsız etmiş ve bundan dolayı ölümünden hemen sonra Moğul Ulusu’nda bir karaçu olan Emir Kamerüddin, isyan ederek kendini 1365 yılında han ilan etmiştir. Çağatay Ulusu’nda ise Tuğluk Timur Han’ın idaresi yok sayılarak karaçular yönetimi ele geçirmiştir. Cengizli soyundan olmayan Emir Kamerüddin’in hanlık ilanı, o zamana kadar yapılmamış bir girişim olmuş ve bölge üzerindeki siyasi düzeni derinden sarsmıştır. Moğul Ulusu’nda Emir Kamerüddin gaspçı olarak nitelendirilirken, Çağatay Ulusu’nda idareyi ele geçiren Emir Timur, bir kukla hanı tahta oturtmuş ve Cengiz soyuna damat olarak nüfuzunu arttırmıştır. Emir Kamerüddin’in bu girişimi, kendi kabilesi başta olmak üzere kabileler tarafından tepkiyle karşılanmış ve ona karşı muhalefet oluşturmuştur. Diğer yandan Emir Timur, Moğulların içerisinde bulunduğu kaos ortamını iyi değerlendirerek neredeyse 20 yıl boyunca onlar üzerine seferler icra etmiştir. Netice olarak bu seferler ve içerdeki muhalefet, Emir Kamerüddin’in nüfuzunu kırmış ve ölümüne neden olmuştur, aksine Emir Timur’un ise bölge üzerindeki hakimiyet kurmasına imkân sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Hanlığı, Moğul Ulusu, Karaçu, Tuğluk Timur Han, Emir Kamerüddin.

AFTER THE DISINTEGRATION OF THE CHAGATAI KHANATE, THE CENTRALIZATION POLICY OF TUGHLUK TIMUR KHAN AND THE AMIR

Öz

After the death of Genghis Khan (1162-1227), the Chagatai Khanate, the substation of the Great Mongol Empire established in Turkestan, had to stay loyal to the centre in the early stage of its establishment, besides it was directly affected by the developments in the centre as well. In the following period, the Chagatai Khanate, which managed to become a separate khanate, underwent administrative and social transformation through charismatic and innovative khans such as Kebek and Ala al-Din Tarmashirin. But, besides the intervention of conservatives in this transformation, the throne fights and administrative depression within the khanate caused the weakening of the central authority. The weakening of the central authority increased the political power of the qarachus, who played a role since the establishment of the khanate, and caused the administration to come under their control indirectly. At the same time, the crisis in the administration resulted in the division of the khanate into two as the Moghul Ulus and the Chagatai Ulus. Tughluk Timur Khan, who ascended the throne in the Moghul Ulus, not only restored the administration with his centralization moves but also made expeditions to the Chagatai Ulus in 1360 and 1361 in order to return the khanate to its former powers. Tughluk Timur Khan's attempts at centralization disturbed the qarachus, and thus after his death Amir Qamar al-Din, who was a qarachu in the Moghul Ulus, rebelled and declared himself as a khan in 1365. In the Chagatai Ulus, the administration of Tughluk Timur Khan was ignored and the qarachus took over the administration. The proclamation of the khanship of Amir Qamar al-Din, who was not of Genghisid descent, was an attempt that had not been made until then and deeply shook the political order in the region. While Amir Qamar al-Din was described as a usurper in the Moghul Ulus, Amir Timur, who took over the administration in the Chagatai Ulus, sat a puppet khan on the throne and increased his influence as a son-in-law to the Genghis lineage. This attempt of Amir Qamar al-Din caused a reaction by the tribes, especially his own, and created opposition against him. On the other hand, Amir Timur made good use of the chaotic environment in which the Moghuls were and conducted expeditions against them for almost 20 years. As a result, these expeditions and the internal opposition broke down Amir Qamar al-Din's influence and caused his death, on the contrary, it allowed Amir Timur to establish dominance over the region.

Anahtar Kelimeler

the Chagatai Khanate, the Moghul Ulus, Qarachu, Tughluk Timur Khan, Amir Qamar al-Din.

Kaynakça

• Ahmed Ibn Arabshah, Tamerlane or Timur the Great Amir, tran. J. H. Sanders, Luzac & Co., London 1936.
• Aka, İsmail, Timur ve Devleti, TTK Yay., Ankara 2000.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarihi-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yay., Ankara 2013.
• Anonim, Moğolların Gizli Tarihi (Manghol-un Nuiça Tobça’an), çev. Ahmet Temir, TTK Yay., Ankara 1986.
• Atwood, Christopher P., “Mongol Class Stratification”, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Fact On File Inc., New York 2004, pp. 505-506.
• Barthold, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yay., Ankara 1990.
• Barthold, V. V., Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2010.
• Barthold, V. V., Uluğ Bey ve Zamanı, çev. İsmail Aka, TTK Yay., Ankara 1997.
• Biran, Michal, “Rulers and City Life in Mongol Central Asia (1220-1370)”, Turko- Mongol Rulers, Cities and City Life, ed. David Durand- Guédy, Brill, Leiden 2013, pp. 257-283.
• Biran, Michal, “The Chaghadaids and Islam: The Conversion of Tarmashirin Khan (1331-34)”, Journal of the American Oriental Society, vol. CXXII, no. 4, 2002, pp. 742-752.
• Biran, Michal, “The Mongols in Central Asia from Chinggis Khan’s Invasion to the Rise of Temür: the Ögödeid and Chaghadaid Realms”, The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age, ed. N. Cosmo, J. Frank and P. Golden, Cambridge University Press, Cambridge 2009, pp. 46-66.
• Biran, Michal, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State in Central Asia, Curzon Press, Surrey 1997.
• Bregel, Yuri, An Historical Atlas of Central Asia, Brill, Leiden 2003.
• Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk (Türk’ün Soyağacı), çev. Arif Acaloğlu, Selenge Yay., İstanbul 2020.
• Gömeç, Sadettin Yağmur, Türk Tarihinde Çingizliler, Berikan Yay., Ankara 2017.
• Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Yay., İstanbul 1980.
• Gumilev, L. N., Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları, C. II, çev. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2003.
• Hope, Michael. “The Pillars of State: Some Notes on the Qarachu Begs and the Kešikten in the Īl-Khānate (1256-1335)”, Journal of the Royal Asiatic Society, vol. XXVII, no. 2, 2017, pp. 181–199.
• Jackson, Peter, “The Mongols of Central Asia and the Qara’unas”, Iran Journal, vol. LVI, no. 1, 2018, pp. 91-103.
• Kafalı, Mustafa, Çağatay Hanlığı, Berikan Yay., Ankara 2005.
• Kim, Hodong, “The Early History of the Moghul Nomads: The Legacy of the Chaghatai Khanate”, The Mongol Empire & its Legacy, ed. Reuven Amitai-Preiss- David O. Morgan, Brill, Leiden 2000, pp. 290-318.
• Kurban, İklil, Doğu Türkistan İçin Savaş, TTK Yay., Ankara 1995.
• Manz, Beatrice Forbes, “Multi-ethnic Empires and the Formulation of Identity”, Ethnic and Racial Studies, vol. XXVI, no. 1, 2003, pp. 70-101.
• Manz, Beatrice Forbes, Timurlenk Bozkırların Son Göçebe Fatihi, çev. Zuhal Bilgin, Kronik Yay., İstanbul 2020.
• Manz, Beatrice Forbes. “The Ulus Chaghatay Before and After Temür’s Rise to Power: The Transformation From Tribal Confederation to Army Of Conquest”, Central Asiatic Journal, vol. XXVII, no. 1/2, 1983, pp. 79-100.
• Marco Polo, Dünyanın Hikâye Edilişi Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden- Z. Zühre İlkgelen, Ötüken Yay., İstanbul 2019.
• May, Timothy, Moğol İmparatorluğu, çev. Ülke Evrim Uysal, Kronik Yay., İstanbul 2021.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidî, İng. çev. E. Denison Ross, Tür. çev. Osman Karatay, Selenge Yay., İstanbul 2019.
• Nicola, Bruno De, “The Queen of the Chaghatayids: Orghīna Khātūn and the Rule of Central Asia.”, Journal of the Royal Asiatic Society, vol. XXVI, no. 1-2, 2016, pp. 107-120.
• Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, çev. Necati Lugal, TTK Yay., Ankara 1987.
• Oliver, E. E., “The ͟C͟ha͟g͟hatāi Mu͟g͟hals”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Vol. XX, No. 1, 1888, pp. 72-128.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Tarihine Giriş, c. VI, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2000.
• Rashiduddin Fazlullah, Jami‘u’t-Tawarikh, Compendium of Chronicles: A History of the Mongols, ter. Wheeler M. Thackston, ed. Şinasi Tekin- Gönül Alpay Tekin, Harvard University Press, Boston 1999.
• Roux, Jean- Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil- Ayşe Bereket, Dergah Yay., İstanbul 2020.
• Şerefüddin Ali Yezdî, Emîr Timur (Zafernâme), çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2019.
• Vladimirtsov, B. Y., Moğolların İçtimai Teşkilatı Moğol Göçebe Feodalizmi, çev. Abdülkadir İnan, TTK Yay., Ankara 1995.