TAO-KLARCETİ BÖLGESİNDEKİ GÜRCÜCE EL YAZMALARI VE TÜRK TARİHİ AÇISINDAN ÖNEMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 160 - 186, 28.12.2023

Onur Güven

https://doi.org/10.56252/turktarars.1332068

Öz

Tao-Klarceti Gürcüce bir adlandırma olup günümüzde Erzurum’un kuzey doğusu, Artvin’in büyük bir bölümü, Ardahan ve Kars’ın küçük bir kısmını kapsamaktadır. Bölgenin tarihi altyapısı hakkında çok önemli bir kaynak statüsünde olan Gürcüce el yazmaları, Türk tarihi açısından da kıymetli konumdadır. Özellikle bu kaynakların tanıtılması ve üzerinde değerlendirmenin yapılması, ülkemizdeki akademik çalışmalarda neredeyse kullanılmayan Gürcüce kaleme alınmış eserlerin, Türk tarih yazımına eklenmesine yardımcı olacağı kanaatindeyiz. Yakın komşumuz olan Gürcistan ile ekonomik ilişkilerin yanında sosyal, kültürel ve tarihi bağlamda pek çok ortak noktamız bulunmaktadır. Artvin ve çevresi özelinde bu ortaklık gerek insanların yaşantısı gerek konuşulan dil gerekse de gelenek ve göreneklerde açıkça karşımıza çıkmaktadır. Gürcistan’ın tarihi anlaşılmadan kuzeydoğu illerimizin tarihi hep noksan kalır. Aynı durum keza Gürcistan için de geçerlidir. Bu kapsamda tarihi boyutta Gürcüce kaynakların bilinip öğrenilmesi son derece değerli bir husustur.
Bu çalışmada, IX. ve XVI. yüzyıl aralığında Tao-Klarceti bölgesindeki el yazmaları katalog şeklinde ifade edilmeye çalışılmıştır. Öncelikle bölgenin sınırları ve tanıtımı, Tao-Klarceti’nin kısa bir tarihçesi, Gürcüler arasında Hıristiyanlığın yayılmasını ve kilise-manastırların listesi ifade edilmiştir. Hıristiyanlığın Gürcistan’da benimsenmesi ve yayılımı noktasında bu tarihi bölge simge durumundadır. Gürcüler açısından dini bir eğitim merkezi olarak belirlenen sahada, meydana getirilen el yazmaları da çoğunlukla dini içeriklidir. Bunun yanı sıra el yazmaları, bölge tarihini aydınlatılmasında, kişi ve yer adlarının tespit edilmesinde, dönemin siyasi ve sosyal bir tablosunun çizilmesinde birinci elden kaynak durumundadır.

Anahtar Kelimeler

Türkler, Gürcüler, Tao-Klarceti, tarihi kaynaklar, el yazmaları

Kaynakça

• Alasania, Guili, Gürcüler ve İslam Öncesi Türkler, Nanuli Kaçarava (çev.), KTÜ Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Trabzon 2013.
• _______, “Twenty Centuries of Christianity in Georgia”, International Refereed Multi-diciplinary Scientific Journal, 1, 2006, ss. 117-129.
• Allen, W.E.D., “The March-Lands of Georgia”, The Geographical Journal, 74/2, 1929, ss.135-156.
• Altun, Sudan ve Tamar Khvedeliani, “Gürcü Diline Genel Bir Bakış ve Gürcüce’nin Ana Dil Olarak İlan Edilmesi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21, 2018 Bahar, ss. 1-8.
• Anchabadze, Nino, Gürcü Kilisesi ve Nüfûzu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• Asatiani, Şota, “Tao-Klarjetis Udzvelesi Mosahleobis İstoriidan, Tao-Klarjeti Saertaşoriso Konperentsia 2, Helnaterta Erovnuli Tsentri Batumis Şota Rustavelis Sahelmtipo Universiteti, Tbilisi-Batumi, 2012, ss. 1-28.
• Aytekin, Osman, Ortaçağdan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Mimari Eserler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• Bagauri, Nestan, Zurab Batiashvili vd. Tao-Klarjeti-Catalogue of Historical and Cultural Monuments, ტაო კლარჯეთი: ისტორისა და კულტურის ძეგლები: კატალოგი Tbilisi: Artanuji Publisher, 2017.
• Bayram, Fahriye, Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, Ege Yayınları, İstanbul 2005.
• Berdzenişvili, Niko ve Simon Canaşia, Gürcüstan Tarihi, Hayri Hayrioğlu (çev.), Sorun Yayınları, İstanbul 1997.
• Brosset, Mari, Chronique Géorgienne, Société Royale Asiatique de France, 1830.
• _______, Histoire de la Géorgie, Saint Petersburg, 1849.
• Büyükçınar, Ayşe Beyza, “Gürcü Kaynaklarına Göre Gürcistan Altın Çağ Döneminin Son Hükümdarı: Kraliçe Tamar”, Karen, 3, 4, 2017, ss. 27-46.
• Cavahasvili, İvane, Kartlis Eris İstoria Tomi I, c. 1, Tiflis Devlet Üniversitesi Yayınları, Tiflis 1979.
• Çelebi, Fevzi, Başlangıçtan Günümüze Gürcü Sanatının Ana Hatları, Gece Akademi, Ankara 2019.
• Çiğdem, Süleyman, “Urartu Krallığı’nın Doğu Karadeniz İlişkilerinde Diauehi Ülkesinin Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9/1, 2007, ss. 81-97.
• Çiloğlu, Fahrettin, Gürcülerin Tarihi, Ant Yayınları, İstanbul 1993.
• Çoğ, Mehmet, VII-X. Yüzyıllarda Güney Kafkasya ve Müslüman Araplar, Gece Kitaplığı, Ankara 2018.
• Djaparidze, Gotcha, “Sakartvelos Sazğvari Taoşi XII. Saugunesa da XIII. Saugunis 60-İan Tselşi”, Tao-Klarjeti Saertaşoriso Konperentsia 2, Helnaterta Erovnuli Tsentri Batumis Şota Rustavelis Sahelmtipo Universiteti, Tbilisi-Batumi, 2012, ss. 71-92.
• El-Belâzuri, Fütuhu’l Büldan, Mustafa Fayda (çev.), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
• Geography of Claudius Ptolemy, trans. Edward Luther Stevenson, Cosimo Classsics, New York 2011.
• Gümüşçü, Osman, Kaynaklarıyla Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• Honigman, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Fikret Işıltan (çev.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
• İoane Berai, Kartuli Sabcota Entsiklopedia, c. 5, Tbilisi 1980, ss. 181-193.
• Kadiroğlu, Mine ve Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, Bilgin Kültür Sanat, Ankara 2010.
• kartul khelnats’erta aghts’eriloba, q’opili kartvelta shoris ts’era-k’itkhvis gamavrtselebeli sazogadoebis (S) k’olektsiisa, t’. 1, Tbilisi 1959.
• Kılıç, Sami, “Gürcülerin Dinî Tarihçesi”, Dinî Araştırmalar, c. 8, s. 22, 2005, ss. 63-74.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Anı Şehri Tarihi, San Matbaası, Ankara 1982.
• _______, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• _______, “Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu’da Hristiyan Atabekler Hükümeti-I (1268-1578)”, Bizim Ahıska Dergisi, 4/10, Ankara: 2008, ss. 12-17.
• _______, “Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu’da Hristiyan Atabekler Hükûmeti – II (1268-1578)”, Bizim Ahıska Dergisi, 11-12, Ankara: 2008, ss. 44-48.
• _______, Kars Tarihi, c.1, Işıl Matbaası, İstanbul 1953.
• Kldiashvili, Darejan, jaq’el-botsosdzeta sagvareulos ist’oriisatvis (XI-XII ss.), matsne- ist’oriis seria, Tbilisi 1979.
• Korkut, Tahsin, Artvin ve Erzurum’daki Gürcü Dini Mimarisinde Süsleme, Hiper Yayınları, İstanbul 2018.
• Kuban, Doğan, “Anadolu-Türk Şehri: Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikler Üzerinde Bazı Gelişmeler”, Vakıflar Dergisi, s. 7, 1968, ss. 53-73.
• Kütükoğlu, Mübahat, Tarih Araştırmalarında Usûl, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Lang, David Marshall, Gürcüler, Neşenur Domaniç (çev.), Ceylan Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Languages and Cultures of Eastern Christianity: Georgian, ed. Stephen H. Rapp-Paul Crego, Routledge, USA 2012.
• Lordkipanidze, Mariam, Georgia in the 11th-12th Centuries, Tbilisi: Ganatleba Publishers, 1987.
• Gürcistan Tarihi, (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), H. Andreasyan (Nşr.), Erdoğan Merçil (Not./Yay.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Melaşvili, Ahmet Özkan, Gürcüstan Kültür-Edebiyat-Tarih-Folklor, Aksiseda Matbaası İstanbul 1969.
• Metreveli, Roin, The Golden Age: Georgia From the 11th. Century to the First Quarter of the 13th. Century, Artanuji Publishers, Tbilisi, 2011.
• Mikael Modrek’ili: mikael modrek’ilis himnebi, X s. / red. sh. amiranashvili, tbilisi, ts’igni 1 : mikael modrek’ilis himnebi. [analizi] / gvakharia vazha - : sabch’. Sakartvelo, 1978.
• Mikhail Psellos’un Khronographia’sı, Işın Demirkent (çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• Orta Çağda Türk-Gürcü İlişkileri, ed. İbrahim Tellioğlu-Roin Kavrelişvili, Gori Devlet Eğitim Üniversitesi Basımevi 2019.
• Subaşı, Ömer, “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hâkimiyeti”, Turkish Studies, 8/5, Ankara, 2013, ss. 705-731.
• _______, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Turkish Studies, 7/3, 2012, ss. 2329-2351.
• _______, “Artvin ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, s. 12, 2012, ss. 9-24.
• Suny, Ronald Grigor, The Making Of The Georgian Nation, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1988.
• Takaishvili, Ekvtime, Sumbat Davitis-Dze Tao-Klarcetis Bagrationta Şesaheb, Tbilisi 1949.
• Taşçı, Kemal, “Kitâb-ı Diyârbekriyye’ye Göre Çoruh Vadisinde Ak-Koyunlu Hâkimiyeti”, Karen, 1/1, 2015, ss. 153-186.
• Tellioğlu, İbrahim, XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü İlişkileri, Serander Yayınları, Trabzon 2009.
• The Georgian Chronicles of Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia), Ed: Roin Metreveli, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
• Thomson, Robert W., Rewriting Caucasian History: The Mediaeval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles, Clarendon Press, 1996.
• Togan, Zeki Velidi, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1985.
• Topal, Zeynep, “Dünya’da ve Türkiye’de Gürcüler ve Gürcistan Üzerine Yapılan Çalışmalar Hakkında Bir İnceleme”, V. Karadeniz Uluslararası Sempozyumu “Tarihi ve Güncel Siyasal Konular: Görüşler & Öneriler” Sempozyum Bildirileri, Yay. Haz. Gül Sarıkaya-Fatma Çoban, Ekoavrasya, Ankara 2014, ss. 489-500.
• Toumanoff, Cyril, Studies in Christian Caucasian History, Georgetown University Press, Washington 1963.
• Türk-Gürcü İlişkileri: Tarih ve Çağdaşlık Uluslararası Bilimsel Çalıştay, ed. İbrahim Tellioğlu-Roin Kavrelişvili, Gündüz Ofset, Trabzon 2017.
• Türk-Gürcü İlişkilerinin Kaynakları Uluslararası Türk-Gürcü İlişkileri Sempozyumu, ed. İbrahim Tellioğlu-Roin Kavrelişvili, Samtskhe-Cavakheti Devlet Üniversitesi Yayınları 2018.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
• _______, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2004.
• Uğur, Yunus, “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 6, 2005, ss. 9-26.
• Yazar, Turgay, “Tao-Klarceti Mimarlığında Taş Bezeme”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S.3, 2018, ss. 303-394.
• Yeni ve Yakın Çağda Türk-Gürcü İlişkileri, ed. İbrahim Tellioğlu-Roin Kavrelişvili, Serander Yayınları, Trabzon 2020.
• http://edutime.ge/?p=1010 (Erişim Tarihi: 12/7/2023).
• http://edutime.ge/?p=1020 (Erişim Tarihi: 10/07/2023).
• http://geomanuscript.ge/?page=qartuli-xelnaweri-wignis-mesveurebi---(Erişim Tarihi:11/7/2023).
• http://geomanuscript.ge/?page=saqartvelo (Erişim Tarihi:11/7/2023).
• http://geomanuscript.ge/?page=shereuli-krebulebi (Erişim Tarihi: 11/7/2023).
• http://ka.georgica.ac.ge/isi. (Erişim Tarihi: 11/7/2023).
• http://ka.georgica.ac.ge/isi/. (Erişim Tarihi:11/7/2023).
• http://manuscript.ge/istoria/ (Erişim Tarihi: 10/7/2023).
• http://patriarchate.ge/geo/wmida-ioane-sineli-klemaqsi-anu-2/(ErişimTarihi: 12/7/2023).
• http://saunje.ge/index.php?id=872&lang=ka (Erişim Tarihi: 12/7/2023).
• http://taoklarjeti.com/index.php/taoklarjeti/taos-dzeglebi/ishkhani(Erişim Tarihi:11/7/2023).
• http://www.novators.ge/dzeglebi.php?id=16052 (Erişim Tarihi: 12/7/2023).
• http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=3&t=25041(ErişimTarihi: 12/7/2023).