EKİN BAĞLAMI BELİRLEMEDEKİ ROLÜ: “Tizligig sökürmiş başlıgıg yüküntürmiş” ÖRNEĞİ

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 11, 196 - 208, 17.12.2017

Aslıhan Dinçer

Öz

Bu makale, Köl Tegin ve Bilge
Kağan yazıtlarında tekrarları ile yer alan; bugüne dek tizligig sökürmiş başlıġıġ
yüküntürmiş biçiminde okunan ve genelde “Dizlilere diz çöktürmüş, başlılara
baş eğdirmiş” anlamıyla kabul gören ifadeyi yeniden sorgulamak üzerinedir. Bu
söz dizisi isyan ve direnişten itaate geçişi; bağlantılı olarak da taraflardan
birisi için galibiyeti, diğeri için mağlubiyeti sembolize etmektedir. Söz
konusu sembolde iki eylem rol almaktadır ve bunların ikisi de beden tarafından
yönetilmektedir. Bu bakımdan konu, beden dilinin sınırlarına ve temsil etme
ilgisiyle metoniminin, yerine geçme ilgisiyle de metaforun alanına girmektedir.
Makalede bunun ayrıntıları üzerinde durulurken iki ad unsuruna getirilen ekin
+lIG değil, +lA-G olduğu tezinden hareket edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Orhon Yazıtları, başlıġ, tizlig, yüküntür-, sökür-, metonimi, metafor

Kaynakça

• ALYILMAZ Cengiz (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara: Kurmay Yay.
• ATALAY Besim (1985). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi I, Ankara: TDK Yay.
• AY: ÖLMEZ Mehmet (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm) (Suvarnaprabhâsasûtra), Ankara: TDAD.
• AYDIN Erhan (2012). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen Yay.
• BANGUOĞLU Tahsin (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul.
• BERTA Árpad (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin. Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını (çev. Emine Yılmaz), Ankara: TDK Yay.
• BROCKELMANN Carl (1921). “Mahmud Al-Kaşgari über die Sprachen und Stamme der Türken im XI. Jahrhundert”, Körösi Csoma Archivum Bd. I, s. 26- 40.
• CLAUSON Sir Gerard (1972). Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• DANKOFF Robert, James KELLY (1985). Mahmūd al-Kāšgarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part III, Harvard: Harvard University Printing Office.
• DİNÇER Aslıhan (2015). “Metaforların İzinde: Hayat Yolculuktur”, Journal of Turkish Studies. Çekirge Budu. Festschrift in Honor of Robert Dankoff, 44, 201-114.
• DİNÇER Aslıhan (2017). “Korku: Dili, Kavramlaşması, Kültürel Boyutu”, Teke, 6/2, 769-798.
• DS: TDK, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I (1963), II (1965), IV (1969), V (1972), VI (1972), XI (1979), Ankara: TDK Yay.
• DTS: NADELYAEV V. M. vd. (1969). Drevnetyurskiy Slovar, Leningrad: Izdatel’stvo Nauka.
• ERCİLASUN Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul: Dergâh Yay.
• DLT: ERCİLASUN Ahmet Bican; Ziyat AKKOYUNLU (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: TDK Yay.
• ERDAL Marcel (2000). “Açık and Kapalı: The Turkish Resultative Deverbal Adjective”, Turkic Languages, 4, 22-30.
• ERGİN Muharrem (1994). Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yay.
• LAKOFF George and Mark JOHNSON (1980). Metaphors. We Live By, Chicago: University of Chicago Press.
• MALOV S. E. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, Moskova-Leningrad.
• ORKUN Hüseyin Namık (1994). Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yay.
• OTWF: ERDAL Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• ÖLMEZ Mehmet (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Tük Yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük, Ankara: BilgeSu Yay.
• PANTHER K. U. and G. RADDEN (ed.) (1999). Metonymy in Language and Thought, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
• RADLOV V. V; P. M. MELİORANSKİY (1897). Drevne-tyurkskie pamyatniki v Koşo-Tsaydame, Senpeterburg.
• ŞİRİN Hatice (2015). Kül Tigin Yazıtı. Notlar, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• ŞİRİN USER Hatice (2009). Köktürk Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yay.
• TDDS: KYÝASOWA G. vd. (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi, Tom I-II, Aşgabat: Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasy Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiýat Instituty.
• TDK (1996). Tarama Sözlüğü VI, Ankara: TDK Yay.
• TDK (2005). Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
• TEKİN Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı, Ankara: Simurg Yay.
• TEKİN Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: TDAD.
• TEKİN Talat (2010). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yay.
• TT V: BANG Willy; Annemarie von GABAIN (1931). Türkische Turfan-Texte V, Berlin.
• TUGUŞEVA L. Yu. (2008). Tyurkskie runiçeskie pisimennıe pamyatniki iz Mongolii, Moskva.
• TURAN Zikri (2007). “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, Ankara: TDK Yay., 1835-1844.
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.59fe5b0d730150.10395825