BASAT’IN TEPEGÖZ’Ü ÖLDÜRDÜĞÜ BOYDA RİTÜEL BİR İNSAN KURBANI VAR MIDIR?

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 12, 352 - 363, 25.04.2018

Hasan Savaş

Öz

Hemen hemen tüm dinsel inançların temel
uygulamalarından birisi olarak karşımıza çıkan kurban, genel manasıyla Tanrı’ya
yakınlaşmak için kesilen hayvan anlamına gelir. Kanlı ve kansız olmak üzere iki
ana uygulama şeklinde icra edilen kurban ritüeli, genel olarak tüm dinlerin en
temel uygulamalarından birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Türklerin de tarih
boyunca kutsal saydıkları her nesneye sundukları kurban, temel dinî
uygulamalardan birisi olmakla birlikte ekseriyetle çeşitlilik arz etmektedir.
Oğuz Türklerinin eşsiz eserlerinden birisi olarak karşımıza çıkan Dede Korkut
anlatmalarında da kurban uygulamalarının izlerine rastlamak mümkündür. Peki, bu
uygulamalar arasında insan kurbanı olgusunun izleri de görülmekte midir?
Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü anlatmada ritüel bir insan kurbanı var mıdır? Bu
makalede, insan kurbanı ile ilgili soruların yanıtı tafsilatlı bir şekilde
aranacaktır. İnsan kurbanı ile ilgili antropolojik düşünceler ve tarihsel
seyirler bağlam olarak ele alınarak Türklerde insan kurbanı olgusunun olup
olmadığı, araştırmacıların karşıt düşünceleriyle birlikte verilmeye çalışılacaktır.
Bu genel değerlendirmelerden sonra da Oğuz Türklerine ait Dede Korkut
anlatmalarında insan kurbanının izleri aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kurban, İnsan Kurbanı, Dede Korkut, Basat, Tepegöz

Kaynakça

• Abdulla, Kamal, Mitten Yazıya Veya Gizli Dede Korkut, Çeviren: Ali Duymaz, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Akgün, Engin, ″Şamanist Türk Halklarında Kurban Sungusu Ve Kendine Kurban Sunulan Varlıklar″, Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, ss 139-153, 2007.
• Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Artun, Erman, Türk Halk Bilimi, Ankara: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Aslan, Namık, ″Iduk Geleneğinin Anadolu’da Yaşatılan Bir Şekli (Etyemez Köyü Hak Salımı Âdeti)″, Türklük Bilimi Araştırmaları, Yıl 2006, S. XIX, ss 245-256, 2006.
• Atalay, Besim, Divanü Lûgat-it-Türk (Çeviri), C. I-III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.
• Bayat, Fuzuli, Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ankara: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Bekki, Selahattin, ″Türk Mitolojisi’nde Kurban″, Akademik Araştırmalar, Yıl 1, S. 3, ss 16-28, 1996.
• _ ″Nevruz-Kurban İlişkisi Ve Kurbana Bağlı Olarak Yapılan Ritler- Pratikler″, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 29, ss 11-18, 2003.
• Beydili, Celal, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Çeviren Eren Ercan, Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2004.
• Bonnefoy, Yves, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Çeviren Levent Yılmaz, C. 1, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2000.
• Boratav, Pertev Naili, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Ankara: Bilgesu Yayınları, 2015.
• Çıblak, Nilgün, ″Mersinde İnanç Merkezlerine Bağlı Kurban Törenlerine Bağlı Kurban Törenleri″, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. XVII, ss 155-176, 2005.
• Çolak, Faruk, ″İnsan Kurban Etme Konulu Bir Kıbrıs Türk Efsanesi Hakkında Karşılaştırmalı Bir Araştırma″, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. XIX, ss 293-306, 2006.
• Eberhard, Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, Çeviren Nimet Uluğtuğ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
• Eliade, Mircea, Dinler Tarihine Giriş, Çeviren Lale Arslan Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2015.
• Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, C. 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• _ Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2004.
• Erginer, Gürbüz, Kurban- Kurbanın Kökenleri Ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Freud, Sigmund, Totem ve Tabu, Çeviren Hasan Can, Ankara: Tutku Yayınevi, 2014.
• Gökbel, Ahmet, ″Kıpçaklarda Sosyo-Kültürel Ve Dinî Yapı″, Türkler, C. 3, ss 177-190 Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Gökyay, Orhan Şaik, Dedem Kokudun Kitabı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Grakov, Boris Nikolayeviç, İskitler, Çeviren Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2008.
• Güç, Ahmet, ″Kurban Maddesi″, İslâm Ansiklopedisi, C. 26, ss 433-435 Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Kalafat, Yaşar, Türk Halk İnançlarında Tabu, Ankara: Berikan Yayınevi, 2012.
• Köprülü, Fuat, Türk Tarih-İ Dinîsi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Folklorunda Kesik Baş Tarih-Folklor İlişkisinden Bir Kesit, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1989.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi- Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984.
• _ Türk Kültür Tarihine Giriş, C. 1, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
• _ Türk Mitolojisi, C. 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Peker, Selçuk, Mezar ve Türbelere Kült Merkezli Bir Bakış (Aksaray Örneği), Konya: Kömen Yayınları, 2015.
• Roux, Jean Poul, Eski Türk Mitolojisi, Çeviren Musa Yaşar Sağlam, Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2015.
• Sakaoğlu, Saim, Ad Bilimi Yazıları, Kömen Yayınları, Konya, 2017.
• Sertkaya, Osman Fikri, Dede Korkut Kitabı Dresden Nüshasının Giriş Bölümü, Ankara: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Sezen, Yümni, Antropolojiden Psikanalize Kurban Ve Din, İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Şirin, Elif, ″İnsan Kurbanı Fenomeni″, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Tanyu, Hikmet, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1973.
• TDK, Türkçe Sözlük 2, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Tuğrul, Saime, Ebedi Kutsal Ezeli Kurban- Çok Tanrılılıktan Tek Tanrılılığa Kutsal Ve Kurbanlık Mekanizmları, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Tylor, Edward Burnett, Pirimitive Culture- Researches Into The Development Of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art, And Custom, Volume 1, London 1920.
• Von Diez, Heinrich Friedrich, ″The Tepegöz Or The Cyclop Of Oghuz Taken From The Tatar-Turkish″, Milli Folklor, (Çeviren Hasan Güneş) S. 107, ss 161-183, 2015.